U ukupnom nasleđu srpske srednjovekovne umetnosti ne postoji građevina koja bi se mogla uporediti sa zavetnom Nemanjinom crkvom u Rasu. Posvećena Svetom Đorđu ili Đurđu, kako je naziva arhaični, narodni jezik, ova romanička relikvijar-crkva, tananih dimenzija, ali impresivne siluete koja se uzdiže na neobično visokoj lokaciji, pravi je dragulj stilskog „zagrljaja“ istoka i zapada u srpskoj umetnosti 12. veka. Nijedna druga građevina u Srba nije podignuta na takvoj visini da dominira ukupnim predelom, kao da je njen graditelj i istaknutim mestom na kome je sagradio hram, ali i parom visokih kula (stlpova ili stupova kako su u srednjem veku nazivane kule) kvadratnog preseka, koje se nalaze sa obe strane glavnog portala, hteo da dodirne nebo.
Idejni koncept Đurđevih Stupova u Rasu, koje je podigao, kako stoji na sačuvanom fragmentu ulaznog portala, 1171. veliki župan Srbije Stefan Nemanja, treba tražiti u sličnim građevinama nastajalim na Zapadu u epohi takozvane krstaške umetnosti čiji su dominantni nosioci bili moćni normanski osvajači i vladari Sicilije i južne Italije, Engleske i severne Francuske, ali i sveti rimski carevi germanskog porekla, poput Nemanjinih znanaca Fridriha I Barbarose i njegovog sina Henrika VI.
Najčešće posvećene Arhistratigu Mihailu, kao čuveni Mon Sen Mišel u Normandiji, ovako zidane hramove u pravilu karakteriše „vestverk“, par visokih kula pored glavnog ulaza koje nadvisuju ostatak građevine i prema određenim hipotezama predstavljaju metaforičnu „nebesku lestvicu“. U pravilu se ove crkve - „nebeske merdevine“ nalaze na izrazitim uzvišenjima, kao svojevrsna „kopča“ između zemlje i neba. Prema određenim apokrifnim tekstovima na vrhu ovih kula-stepenica stajao je Arhistratig, određujući ko može u više, božanske sfere, a ko ne.
O razlozima da se odabere građevina ovakvih konstruktivnih svojstava, ali i njena zanimljiva lokacija, u slučaju Đurđevih Stupova može se samo pretpostavljati.
Prema Nemanjinom žitiju, koga potpisuje njegov sin Stefan Prvovenčani, Stupovi su zavetna crkva, podignuta u znak zahvalnosti Bogu i Svetom Đorđu, ratniku Hristovom kome se Nemanja molio da ga oslobodi zatočeništva u koje ga behu stavila braća. Navodno zatočen u pećini iz koje je, prema predanju, gledao upravo u visoki vrh na kome se danas nalazi iz temelja obnovljen hram u Rasu, Nemanja se zavetovao najznamenitijem među Hristovim svetim ratnicima da će mu podići crkvu ako ga oslobodi.
Iako Prvovenčani tek kasnije pominje da je Nemanja negde u približno vreme, oko 1168. godine pobedio brata Tihomira i Vizantince u bici kod Pantina na Kosovu Polju, čime je i zvanično preuzeo presto velikih župana Raške, i uspostavio autonomiju svojih teritorija u odnosu na dotadašnju vizantijsku dominaciju, nesporno je da se ovaj istorijski događaj od prvorazrednog značaja zbio upravo u trenu koji prethodi gradnji Đurđevih Stupova u Rasu. Činjenica da je ova mistično lepa crkva podignuta u blizini srednjevekovnovnog Rasa i Deževe, nadomak sabornog i krunidbenog hrama Raških župana posvećenog Svetim Apostolima, tvori utisak da je Nemanja na autentičan, duhovni način „obeležio“ svoje teritorije. Ili da citiramo Stefana Prvovenčanog – „i sabra propalu srpsku zemlju, ograđujući je Krstom Hristovim“.
Crkva Svetog Đorđa u Rasu je jednobrodna građevina sa naročito ozidanom pripratom sa dve moćne kule. Hram je u suštini malih dimenzija, tako da kupola elipsoidnog oblika u celini zasvođuje naos građevine. Na bočnim stranama se nalaze dva ulaza (vestibili) kroz koje se direktno stupa u hram. Na istoku je tročlani oltarski prostor sa polukružnim apsidama. U crkvu se stupa kamenim stepeništem sa zapadne strane.
Njen votivni karakter potvrđuje činjenica da u sam objekat u času bogosluženja može da uđe najviše desetak do petnaest ljudi, uključujući tu i sveštenstvo koje obred obavlja.
Građena je pritesanim kamenom sa karakterističnom romaničkom obradom fasade koju krase plitke niše, arkadni frizovi i pilastri.
Srodne su joj po «vestverku», odnosno kulama na pročelju, dve crkve nastale u istoj epohi – katedrala Svetog Trifuna u Kotoru (osveštana 19. juna 1166.), i crkva Svetog Petra i Pavla u Bijelom Polju (poslednja četvrtina 12. veka), zadužbina Nemanjinog brata ili rođaka humskog kneza Miroslava.
Đurđevi Stupovi su mnogo stradali tokom turskih osvajanja i svetskih ratova. Njihov čudesni monumentalni živopis neobično skladno uklopljen u zadate arhitektonske okvire, slikan u stilu dvorske umetnosti vizantijskih vladara iz dinastije Komnina, sačuvan je u fragmentima i najvećim delom prenet u Galeriju fresaka u Beogradu (Narodni muzej u Beogradu) tokom restauratersko-konzervatorskih radova preduzetih u drugoj polovini 20. veka. Ovo je istovremeno jedina Nemanjina zadužbina iz koje je, makar fragmentarno, sačuvan deo fresaka rađen po želji velikog župana.
Svetitelji u naslikanim arkadama, apostoli i jevanđelisti u medaljonima ili okvirima potkupolnih pandatifa, ukazuju na ruku dobrih grčkih majstora, nastavljača tradicije znamenitih Nereza (Makedonija), koji su po svemu sudeći posredno inspirisali Đota di Bondonea za revolucionarno slikarstvo slavne Kapele Arene u Padovi.
U manastirskom kompleksu Đurđevih Stupova u Rasu se nalazi i grobna kapela kralja Dragutina Nemanjića, smeštena u pregrađenu ulaznu kulu (jugozapadni sektor utvrđenog zida koji opasuje manastir), čiji živopis, nastao osamdesetih godina 13. veka, predstavlja jedinstveni spoj religiozne umetnosti i istorijsko-pravnog dokumenta izraženog slikom.
U svodu kapele naslikana su Državni sabor u Rasu 1196. na kome Stefan Nemanja predaje vlast sinu Stefanu Prvovenčanom, krunisanje kralja Uroša I Nemanjića 1243, kao i krunisanje njegovog sina kralja Dragutina 1276, ali i istorijski prizor na kome u Deževi 1282. kralj Dragutin Nemanjić predaje vlast svom mlađem bratu kralju Milutinu. Kapela je i jedinstvena galerija portreta Nemanjića kraljeva i monaha, ali i predstava svetih lekara i besrebrenika (sveti Pantelejmon, Kozma, Damjan i drugi), budući da je kralj u vreme njenog živopisanja bio gotovo na samrti zbog teškog preloma noge u jednom lovu pod gradom Jelačom.
Najmonumentalnija freska u kapeli prikazuje likove Svete Trojice kao starozavetnih anđela iz Gozbe Avramove, među kojima eteričnom lepotom pleni anđeo u ružičastoj tunici, stilski «brat blizanaca» čuvenog Plavog anđela iz Dragutinove zadužbine u Arilju iz 1296, koji sugeriše da je najverovatnije isti majstor živopisao obe bogomolje.
Đurđevi Stupovi su, kao i Stari Ras, Sopoćani, Dečani i Studenica pod zaštitom Uneska od kraja 70-tih godina prošlog veka, a početkom novog milenijuma ovaj dugo zapusteo manastir je ponovo okupio monaško bratstvo koje je izgradnjom konaka, obnovom hrama i velike trpezarije iz doba kralja Dragutina, otpočelo sveobuhvatnu akciju u koju se uključila čitava kulturna Srbija pod sloganom «Podignimo Stupove».
Pod nogama slavnog pretka
Srpski kraljevi Radoslav i Dragutin Nemanjić jedini su vladari ove legendarne dinastije koji nisu, na tragu svog slavnog pretka Nemanje, podigli grobne crkve. Prvi je sahranjen, prema sopstvenoj želji, u spoljnoj priprati glavne crkve manastira Studenice, koju je sam dozidao, i koja je i danas poznata kao Radoslavljeva priprata, a drugi je odlučio da bude pokopan u kapeli sačinjenoj pregradnjom ulazne kule-pirga u sastavu odbrambenog zida kompleksa manastira Đurđevi Stupovi u Rasu.
Nije nimalo slučajna analogija u okviru koje su i kralj Dragutin i njegov zlosrećni stric Radoslav odlučili da budu pokopani u jednoj od zadužbina svog velikog pretka Stefana Nemanje. Sahraniti se na ulazu u hram ili manastirski kompleks, tamo gde svaki namernik mora da prođe, pokazatelj je najdubljeg pokajanja. Čini se da i Radoslav i Dragutin kroz vekove poručuju da su nedostojni Nemanje zbog svojih sagrešenja, ali ležeći u simboličnom smislu pod njegovim stopama preporučuju se njegovom blagodatnom posredovanju pred Bogom na isti način na koji to čine i u živopisanim ktitorskim kompozicijama.
Sličnosti prelomnih trenutaka u životima ove dvojice vladara su na svojevrsan način zanimljive. Obojica su izgubila presto u korist svoje mlađe braće, iako su na njega polagali pravo činom prvorođenja. Za obojicu istorija smatra da su bili pod dominantnim uticajem svojih energičnih i ambicioznih žena. Napokon, obojica su se u sumrak života okrenula najdubljem verskom misticizmu sa elementima samokažnjavanja, upokojivši se kao monasi - Radoslav kao Jovan, a Dragutin kao Teoktist - primajući uistinu, a ne samo simbolično monaški postrig, kako je to na samrtnoj postelji činio najveći broj srednjovekovnih vlastodržaca.
Testament u slici
Živopis u grobnoj kapeli kralja Dragutina u Đurđevim Stupovima u Rasu jedinstven je primer testamenta nekog kraljevskog samrtnika izražen umetničkim sredstvima. Slikajući istorijske kompozicije sa predajom vlasti na državnim saborima održanim u nedalekom hramu Svetih Apostola u Rasu, Dragutin ukazuje na to da i njegova predaja vlasti bratu Milutinu 1282. godine predstavlja svojevrsnu političku „tradiciju“ unutar dinastije Nemanjića. Istovremeno, slikajući brata sa kraljevskim insignijama u procesiji Nemanjića kao legitimnog vladara pred prestolom Božijim, Dragutin daje da se naslika njegov najstariji sin, princ Vladislav, ali ne i sin Milutinov – Stefan Dečanski. Na ovakav način, na svetom mestu, kralj koji se odrekao vlasti „podseća“ brata da krunu, onog časa kada se okonča njegovo vreme na prestolu Srbije, mora predati Vladislavu, a ne svom sinu Stefanu. Bio je to ugovor među braćom za koji je u tom času umirući Dragutin osećao da ga treba naslikati i na mestu njegovog poslednjeg počivališta.
Da li je zaista tako dobro poznavao prirodu brata Milutina ili se tek držao one stare da se poslednja pokojnikova mora ispoštovati?
Kakogod, kralj Dragutin nije umro nakon teškog preloma noge, a kralj Milutin nije ispoštovao dogovor iz Deževe. Posledice su bile dalekosežne i tragične. Izbio je građanski, bratoubilački rat koji se proširio na čitavu zemlju. Ni nalik otmenom dostojanstvu dragocenog Dragutinovog „testamenta u slici“, toj jedinstvenoj slici poslednje volje jednog suverena u okviru baštine evropske umetnosti srednjeg veka.
Tamara Ognjević,
istoričarka umetnosti i pisac,
"Blago Srbije, kulturno-istorijska baština", Mladinska knjiga Beograd, 2012.
©Artis Center 2018
Trenutno nema aktuelnih komentara
Ostavite prvi komentar koristeći polje desno.