Ovog leta smo imali sve razloge da budemo ponosni na srpske istraživače, zaštitare i kulturne pregaoce. Na prvom Evropskom samitu kulture u Berlinu, sredinom juna, čak tri projekta iz Srbije dobila su visoko priznanje Evropa Nostra, koje se svake godine dodeljuje za najuspešnije poduhvate u oblasti istraživanja, zaštite i promocije kulturnog nasleđa. Među nagrađenima i obnova Paviljona "Knjaz Miloš" u Aranđelovcu, dragulja ovdašnje secesije o kome nažalost nedovoljno znamo. Istinski poduhvat iza kojeg stoje Kompanija "Knjaz Miloš", Specijalna bolnica Bukovička Banja i Vlada Kraljevine Norveške. Istovremeno uzbudljiva priča iz srpske istorije i umetnosti s kojom smo se susreli ovog septembra u osunčanom Aranđelovcu, sred jednog od najlepših parkova u Srbiji.

Iako su blagodati mineralnih izvora u Bukoviku poznate još od 1809. kad je tamo boravio Dositej Obradović, tvrdeći da od bukovičke vode utone "u tih i dubok san", bilo je potrebno da 1835. godine, na poziv kneza Miloša Obrenovića, u ovo mirno selo pod Bukuljom stigne doktor Emerih Lindermajer, načelnik Saniteta srpske vojske i iskusan balneolog (stručnjak za banje i lekovite vode). Ovaj banatski Nemac, rođen u Čakovu 1806, najzaslužniji za istraživanje banja u Kneževini Srbiji, analizu izvora mineralne vode i evaluaciju istih objavio je 1865. u dragocenom delu "Opis mineralnih i lekovitih voda u Knjaževstvu Srbiji". Na temelji njegovih proučavanja, ali i talasu velike mode banjskih lečilišta u Evropi 19. veka, u Srbiji započinje oblikovanje banjskih centara čiji graditelji i upravitelji nastoje da i domaće banje pretvore u mondenska stecišta po ugledu na Karlove Vari ili Bad Išl. Otuda i arhitektura Koviljače, Bukovičke, Vrnjačke i drugih banja Srbije, baš kao i uređenje tamošnjih parkova, postaju pitanje prestiža i naročit izazov za arhitekete mlade srpske države.

Odluka da se projekat Paviljona "Knjaz Miloš", ranije poznatog pod nazivom Izvor Kisele vode, poveri uglednom arhitekti Branku Tanazeviću (1876-1945), profesoru Arhitektonskog fakulteta u Beogradu, rodonačelniku nacionalnog stila u arhitekturi, zasnovanog na originalnim sintezama u ono vreme aktuelne secesije i motiva najčeše pozajmljenih iz srpske srednjovekovne umetnosti, ne iznenađuje. U momentu kada Tanazević 1907. godine projektuje aranđelovački Paviljon, iza njega je već reprezentativno zdanje Telefonske centrale u Kosovskoj 47u Beogradu. Rođen u Banatu, tačnije u Čakovu, baš kao i dr Lindermajer, Tanazević je 1899. diplomirao Mašinstvo na Tehničkom fakultetu Velike škole u Beogradu, a 1903. arhitekturu u Minhenu. Strastveni je pobornik stvaranja autentičnog stila u srpskoj arhitekturi, izučava srednjovekovno, ali i narodno graditeljstvo Srbije, kao i etnografsku građu u čijem fokusu su primenjena umetnost i tradicionalni zanati, pre svega vez i ćilimarstvo. Ipak, Tanazević, je nemački đak kada je o arhitekturi reč, i njegovo delo nedvosmisleno pokazuje dobro poznavanje kako bečke secesije, tako i istovremenih varijacija ovog stila - art nuvoa u Francuskoj i jugend stila u Nemačkoj. Prožimanje ovih, u onovremenoj Evropi modernih umetničkih stilova sa srpskim graditeljskim nasleđem, primarno dekorativnom plastikom i motivima preuzetim iz narodnog stvaralaštva, oblikovaće Tanazevićev arhitektonski "rukopis", koji s lakoćom prepoznajemo na zdanju Vukove zadužbine (nekadašnje Ministarstvo prosvete) u ulici Kralja Milana br. 2, Kući braće Nikolić u Njegoševoj 11 ili domuRadisava Jovanovićau ulici Stevana Sremca br. 1 u Beogradu.

Nema ni najmanje sumnje da je Branko Tanazević jedan od onih stvaralaca koji su svoj trajni pečat ostavili, pre svega, u prestoničkoj arhitekturi do 1914. Istovremeno je zanimljivo koliko se o njegovim projektima izvan Beograda malo zna. Paviljon "Knjaz Miloš" iz 1907, jedna od prvih građevina u Srbiji u čijoj gradnji je primenjen armirani beton, spada među manje poznate projekte ovog sjajnog graditelja, koji, zajedno sa slikarom i dizajnerom Dragutinom Inkiostrijem Mednjakom (1866-1942), predstavlja najznačajnije pregaoce na putevima kreiranja nacionalnog stila u arhitekturi i dizajnu Srbije pre Velikog rata.

Paviljon "Knjaz Miloš" u Aranđelovcu, koji je za samo devet mesec obnovljen prema projektu arhitekata Jelene Strizović i Aleksandre Lukić iz Odeljenja za urbanizam Opštine Aranđelovac, sagrađen je 1907. sredstvima Aranđelovačke konzorcije, preduzetničke asocijacije koja je 1900. godine dobila prava na eksploataciju izvora kisele vode u Bukovičkoj Banji. Smeli preduzetnici su 1906. godine flaširanu mineralnu vodu sa naročitom etiketom izneli na Sajam u Briselu, a da bi već sledeće godine osvojili Gran pri na Balkanskoj izložbi u Londonu. Do 1910. godine flaširana voda iz Bukovičke Banje potisnuće u prodaji sve ostale flaširane mineralne vode na teritoriji Srbije, a sumnje nema da je "Knjaz Miloš" i danas daleko najpoznatija mineralna voda u našoj zemlji.

Navodim sve ove detalje u želji da približim atmosferu i uslove u kojima je Branko Tanazević kreirao Paviljon u Aranđelovcu početkom 20. veka. Arhitekta u prvom naletu stvaralačke enrgije, Tanazević je imao 31. godinu života i bio docent na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, mlađi kolega tada već slavnog Nikole Nestorovića (1868-1957), koji u isto vreme kada Tanazević projektuje Paviljon u Aranđelovcu, dovršava Beogradsku zadrugu (Geozavod) u beogradskoj Savamali, primenjujući dekorativnu ornamentiku secesije na ovom reprezentativnom zdanju. Aranđelovački konzorcijum raspolaže sredstvima i očigledno želi objekat po ondašnjim evropskim standardima, pa nije neobično što namernik, kad iz raskošnog parka engleskog tipa stigne do Paviljona, stiče utisak da pred sobom ima zgradu u nekoj luksuznoj evropskoj banji.

Ovo remek delo arhitekture secesije, koje čine tri celine (centralna prostorija sa česmom, severno krilo u kojem se nekada flaširala mineralna voda i južno u kojem je prvobitno bio prostor za ispijanje mineralne vode, koji će kasnije smeniti poslastičarnica, a u novije doba umetnička galerija), na prvi pogled ne pokazuju one, Tanazeviću tako drage, nacionalne "intervencije" u okviru lako prepoznatljivih elemenata svojstvenih ovom izrazito dekorativnom stilu.

Osnovni nacrt Paviljona je gotovo klasicistički "miran" pravougaoni prostor. Međutim, pažljivijim posmatranjem jasno razaznajemo različite visine krovova i činjenicu da je deo levo od ulaznih vrata ozidan, dok je onaj desno nešto niži i zapravo predstavlja jednu vrstu trema, koja je u međuvremenu zastakljen. Ravan ritam zidova privlačne žute boje smelo perforiraju veliki prozori u obliku grčkog slova omega - Ω - karakterističnog za secesiju. Raskošno dekorisanim pročeljem dominira maskeron sa izuzetno zanimljivim ženskim likom. Kada se bolje zagledamo u taj lik shvatićemo da je veo na glavi i jedna vrsta tepeluka - ženske kape karakteristične za ovdašnju modu 19. veka, kao i đerdan dukata i bisera oko vrata, onaj akcenat nacionalnog koji nedostaje na prvi pogled.

Tanazević se poigrava skladno harmonizovanim, ali intenzivnim odnosom boja - žuta fasada, sivo-plavi krov i zeleni detalji stolarije. Maskeron, floralni i geometrijski motivi, kao i vaze na krovnom vencu pročelja su beli. Belo dominira i enterijerom ove jedinstvene građevine na našem tlu, kao rafinirani okvir jednog pažljivo promišljenog prostora čija namena se dramatično razlikuje od one javnih ustanova i privatnih kuća. Zaista, Paviljon "Knjaz Miloš" je po svojoj funkciji specifičan spoj male fabrike i prostora za ispijanje mineralne vode, koji okružuju česmu sa mineralnom vodom. Višenamenski objekat unutar šire banjske celine, u jednom ambijentu koji ima ambiciju da bude mondenski prestižan.

Obnovljeni Paviljon "Knjaz Miloš" u Aranđelovcu predstavlja izuzetan estetski doživljaj u zelenilu parka pod Bukuljom, koji je i sam vanredna galerija na otvorenom brojnih modernih skulptura od ovdašnjeg venčačkog mermera, nastalih tokom umetničkih kolonija "Mermer i zvuci" po kojima je Aranđelovac nadaleko poznat. Otuda pomalo zbunjuje nedostatak stručnih tekstova koji se bave ovim zdanjem. Do juče, odnosno do trena kada je tim aranđelovačkih zaštitara dobio prestižnu nagradu Evropa Nostra, Paviljon ne figurira kao vredan spomenik graditeljstva i atrakcija kulturnog turizma u Aranđelovcu. Šta više, mladom recepcionaru luksuznog hotela "Izvor" trebalo je dobrih pet minuta da shvati šta je to o čemu se raspitujem, što bih želela da posetim! A, Paviljon se nalazi na nekih stotinjak metara od ovog hotela, koji je izvesno i najveća galerija kopije dela Paje Jovanovića u zemlji.

Naposletku, svaki put kad bacimo pogled na etiketu mineralne vode "Knjaz Miloš" videćemo Tanazevićev Paviljon u Aranđelovcu - istinski dragulj secesije u raskošnoj, a nedovoljno poznatoj riznici kulturnog nasleđa Srbije. Dobar povod da se zapitamo otkud baš ova slika na popularnoj mineralnoj vodi, da li taj objekat zaista postoji i kako da ga posetimo.

Tamara Ognjević,

istoričar umetnosti i pisac

©Artis Center 2018