Posao istoričara umetnosti često je sličan poslu detektiva, a istraživanje slike može biti ravno razrešavanju prave misterije. U Galeriju Matice srpske u Novom Sadu su stigle dve nove akvizicije čuvenog slikara epohe rokokoa Pavela Đurkovića nastale krajem 18. veka. Značajne već na temelju činjenice da su u njima prepoznati najraniji radovi ovog ugledog majstora koji je izmeđo ostalog naslikao portret mladog Vuka Karadžića, čak dva portreta kneza Miloša Obrenovića, te one dobro poznate slike mitropolita Stefana Stratimirovića i književnika Lukijana Mušickog. Na slikama dvoje otmenih građana, bračni par Joan i Sofija Joanović Bekeš, a iza pojavnog oblika slike izvanredno zanimljiva priča iz koje ekskluzivno, iz pera istoričarke umetnosti Milene Vrbaški, donosimo odlomak o onom, nazovimo ga tako, ženskom portretu iz nove akvizicije koji je kao magnet privukao našu pažnju. Odećom, aksesoarom, a nadasve jednim dubokim, tamnim pogledom koji nas strelja sred zenice sa rastojanja dužeg od dva veka.

Sofija–Sosana (?–posle 1808) se udala za Joana nakon smrti njegove prve supruge Ane (?–3. I 1780). U braku Joana i Sofije rođeno je šestoro dece, od kojih je dvoje rano umrlo. Iz braka sa Anom Joan je imao još dvoje dece. Uz svoju decu, Joan i Sofija su u svom domu na kućnom broju 535 Donje varoši imali i jednu ,,naranku“. U susednoj kući, na broju 534 Donje varoši, živeli su Antonije i njegova supruga Ana, koji su izrodili osmoro dece. Njihov prvorođeni sin (potonji budimski episkop Justin) je nazvan Joan, a ćerka Sofija, poput strica i strine.

Bliskost između braće Joana i Antonija odrazila se i u pojavnosti njihovih supruga. One se na portretima, pred očima posmatrača, pojavljuju u gotovo istovetnim haljinama, sa gotovo istim perikama i kapama. Njihovu uniformisanost ne treba smatrati imitacijom, već pre ilustracijom skrbi kojom ih njihovi supruzi obasipaju. Rokoko perika i haljina u kakvima su jetrve naslikane su, dâ se primetiti, demode. Razlog zbog kojeg se dve gospođe, kojima supruzi mogu priuštiti najnoviju modnu odeću, prikazuju baš ovako krije se u staleškim vrednostima koje supruge dva ugledna trgovca ilustruju: njih dve su odevene baš onako kako se odevalo francusko plemstvo starog režima, pre potresa koji je uzdrmao celu zapadnu civilizaciju, Francuske revolucije (1789–1799). A modu diktira niko drugi do kći moćne austrijske carice Marije Terezije, francuska kraljica Marija Antoaneta, supruga Luja XVI, habzburška princeza. U vreme slikanja portreta Joanović-Bekeša narod joj je već presudio, pogubivši je 1793. na užasnoj giljotini, devet meseci za suprugom. Haljinu sa delikatnom, paučinastom čipkom oko dekoltea i upasanom maramom Marija Antoaneta nosila je uoči izbijanja Revolucije, na jednom od portreta Elizabete Viže-Lebren.

Prugasta haljina sa takvim gornjim delom i slična perika kakvu nosi i Sofija prikazane su na bakroreznoj tabli 25 u septembarskom broju Journal des Luxus und der Moden, jednom od popularnih modnih žurnala iste, 1788. godine. Tkanina slične haljine u kojoj se Sofija portretiše osam godina kasnije, dezenirana je razigranim uparenim listićima koji se zlate na svetlije plavo-tamnim prugama.

Portreti Sofije i njene jetrve Ane pobuđuju interesovanje i zbog specifičnih kapica koje nose. Oblik samih kapica je neuobičajen (podseća po kroju na kačket zbog šilta) i odstupa od kapa zlatara kakve su u to vreme, krajem XVIII i početkom XIX veka bile obavezni deo nošnje udatih žena iz viših slojeva na teritoriji Monarhije, bez obzira na njihove veroispovesti. Pored velike perike i zlatom vezene kapice, otpozadi ukrašene belom satenskom mašnom, pažnju privlači i raskošni nakit. Skupocene viseće zlatne minđuše sa dijamantima i ogrlica od osam nizova sitnih bisera akcentuju Sofijin lik sa dominantnim očima koje nam smelo uzvraćaju pogled.

Samosvest koja izbija iz stava i uopšte načina na koji su supružnici Sofija i Joan Joanović-Bekeš prikazani svedoči savremenom posmatraču da, mada se svojom pojavnošću svrstavaju u konzervativce, oni delaju i žive moderno. Iako su civilizacijski preokret napravile tek posle Francuske revolucije, ideje da se ljudi rađaju slobodni, jednaki i da svi imaju prava da ostvare ono čemu teže, čine temelje načela po kojima se Joanović-Bekeši od dolaska rodonačelnika Joana u Osijek vladaju. Čak i želja da se upišu u redove plemstva, makar koliko kontradiktorno delovala, ovo potvrđuje.

Njihovu modernost i sposobnost da se prilagode i prosperiraju u vremenu koje im je dato nastavljaju generacije srodnika koje su se protegle sve do naših dana. Među onima koji su sledili nalaze se vršioci raznih uglednih zanimanja i javnih funkcija – senatori, advokati, notari, sudije, jedan episkop – već pomenuti prvorođeni sin Antonija i Ane Joan (Justin) Joanović (1786–1834).

Tokom istraživanja otkriveno je da je u srodstvu sa Joanović-Bekešima sa ženske strane i slikar Milan Кonjović. Njagova prababa Sofija (rođ. 1788), najstarija kći Antonija i Ane, udala se 1810. za Davida Кonjovića, potonjeg somborskog ,,birgermajstera“ (gradonačelnika). Do danas se u javnim i privatnim zbirkama sačuvalo četiri para supružničkih portreta ličnosti rođenih u porodici Joanović-Bekeš, koji se vode kao radovi slikara Pavela Đurkovića (1772.–oko 1830), Uroša Кneževića (1811–1876) i Pavla Simića (1818–1876). Najmlađi potomci Joanović-Bekeša žive danas u Holandiji.

(Odlomak preuzet iz obimnijeg, pratećeg teksta izložbe "Nove akvizicije" koja je otvorena 1. marta u Galeriji Matice srpske u Novom Sadu)

Milena Vrbaški,

istoričarka umetnosti, muzejska savetnica u Galeriji Matice srpske

Reprodukcije © Galerija Matice srpske

© Artis Center 2019