Brojne slike u istoriji umetnosti, a posebno žanr scene i portreti, osvajaju nas svojom ljupkošću. Istovremeno, retko pomislimo da je njihovo značenje mnogo dublje, da kriju mnoštvo finih poruka skrivenih iza oku dopadljivih pojava, koje su zapravo simboli dobro znani ljudima epohe u kojoj su ova dela nastajala, gledalaca za koje su slikana. Manje poznato, ređe izlagano delo prve srpske slikarke Katarine Ivanović "Ljubavno pismo (Mile vesti)" jedna je od takvih slika. Ovo je priča o njenim skrivenim značenjima.

Ključ umetničkih ogleda Katarine Ivanović najčešće nalazimo u stranoj slikarskoj kulturi: ona je često pokretana dobrim poznavanjem prošlosti. Tako i njeno delo Ljubavno pismo (Mile vesti).

Katarina Ivanović nije bila jedini srpski umetnik sa željom da primeni iskustva evropske umetnosti na svoje delo: da se posluži primerima koji pripadaju tradicionalnoj, i zagonetnoj, ikonografskoj oblasti i tehničkim mogućnostima primanim osetljivo, ali ponovo aranžiranim u modernim uslovima umetnosti 19. veka.

Slika Ljubavno pismo (Mile vesti) Katarine Ivanović ishodi iz sređenih misli i smirenih osećanja holandske umetnosti 17. veka i opštih mesta zapadnoevropskog slikarstva žanra koji za njom sledi. Za sliku Katarine Ivanović se može reći da je - njenom krivicom- nedovoljno umetnička, ali njen sadržaj ima preciznu građu starije kulture. Raspolaže baroknim rezonerstvom i mehanizmom u kojem su detalji raspoznatljivi amblemi: temelj i vezivo teorije, književnosti, retorike i slike u staroj umetnosti, sve do 19. veka. Uočavanjem amblema u slici Ljubavno pismo sigurnije prilazimo u traganju za analogijama.

Zahvaljujući rezultatima novije holandske istoriografije otkriveni su nedavno mnogi "atributi i simboli" profane umetnosti: njihovo poznavanje uslov je dešifrovanja složene ikonografije baroka. Važno mesto istraživanja ovog područja zauzima delatnost E. de Jonga čiji je istrajan rad, zasnovan na naučnim principima utrehtskog univerziteta, obelodanio čitav simbolički svet u prividno jednostavnoj slici holandskog "žanra" 17. veka. Postepenim rasklapanjem slojevitog dela, ulaženjem u uronjena značenja stvari najraznovrsnijeg porekla i vida - nastalih "kristalizacijom emocionalnog iskustva" (E.Panovski) - E. de Jong je pomogao otvaranju puteva ka pravilnijem rešavanju ikonografskih enigmi i u srpskoj umetnosti 19. veka. Ostaje nam da budno pratimo kontinuitet u životu simbola.

U nizu kompozicija holandskih majstora 17. veka - "intimističkih" i neobaveznih primarno uočenom sadržinom - u čijem se centru nalazi žena koja prima i čita pismo, E. de Jong je, analizom predmeta oko protagonista (nameštaj, slike na zidovima, zavese, budoarski rekviziti, i gestovi) otkrio zapreteno značenje slike za kojim je tragao. Usvajajući metode i neke postignute rezultate E. de Jonga - uz potpuno napuštanje odgonetanja sadržaja asocijativnim putem - dolazimo, preko nađenih paralela za sliku Ljubavno pismo Katarine Ivanović, do zanimljivih zaključaka. Ona pripada tematskom krugu starijih modela, pomerenih ili lako izmenjenih predmeta kompozicije, ali na isti način kontrolisanih u organizaciji i pristupu: u odabiranju detalja i saglasiju sa misaonim postupkom. . Logična se veza uspostavlja i u posrednom materijalu, preko dela nastalih u Srednjoj Evropi i u samoj Holandiji u 19. veku. Kod Katarine Ivanović postoje iste mogućnosti literarnih i amblematskih poređenja koja u staroj umetnosti razotkriva E. de Jong, dokumentovana i sa istorijskom odgovornošću u interpretaciji "prototipova".

U holandskim amblematskim izvorima nađeni su elementi koji dosledno vode tematiku Ljubavnog pisma. Veoma čest izvor predstavlja Venijusov korpus (Oto van Ven): Amorum Emblemata (Antwerpen, 1608). U jednom od Venijusovih Amor čita primljeno pismo: no, on je i - pismonoša. Iz sadržaja pisma koji donosi, žena saznaje da je "prijateljica ljubavi", ili . kao kod Krula - ona čita reči koje joj nanose ljubavni bol.

U figuri Amora, koji kao kod Krula donosi "mile vesti", pored ideje o ljubavi otelotvorene amblematskim likom, izražen je i - veoma čest u profanoj ikonografiji ljubavi - "odnos prema onome koji preživljava i pati". Amor, tada sa devizom Primo delecta mox urit, postaje nosilac "ljubavno-teorijskog sadržaja": ljubavi i iščekivanja - znak "početka bezopasne faze". Oznaka ljubavi uopšte, snage i bića njenog (ona je "sunce" na izlasku kojem Amor u jednom amblemu Ludvigsburga okreće lice i prima životodajnu toplinu), Amor se javlja i u varijanti "posrednika" ljubavne strasti, patnje, i zauvek, "čiste ljubavi". Putenu žar u amblematici, pored sunca, može da izrazi figura crnca. Kao "prigodna metafora", crnac koji se klanja suncu (sa devizom Adoro quien me quema), nagoveštaj je strasti. Iskazuje momenat barokne profane ikonografije ljubavi u kojoj je kasnije doba izvršilo neke zamene u skladu sa novim ukusom. I u nizu slika holandks umetnosti na ovu temu postojali su uvek motivi koji su specifičnim karakterom ostvarivali glavnu radnju. Menjanjem pojedinosti kod različitih umetnika postizane su osetljive sadržinske varijante. Žena koja prima pismo prekida neki započeti posao. Crnac-amor Katarine Ivanović ne prisiljava ženu da odloži ručni rad ili instrument ... da bi razmislila o poruci. Ona je spustila knjigu na sto i njome zaključila aranžman stvari jedne mrtve prirode tipa vanitas.

Na slici Katarine Ivanović pažnju na sebe skreće figura crnca. Od baroka do Manea iskorišćena je u umetnosti živopisnost i kolorističko bogatstvo crnoputog učesnika slike (Renbrant, Rubens i dr.) i kao povod estetskih reakcija. Teatralna apoteoza Afrike - serija Nubijskih žena Hanska Makarta - zaključak je barokno obojenih sklonosti buržoazije da se crnac, "lepo građen i dopadljivih crta lica", prihvati kao "atribut društvene reprezentacije". Njegovo mesto na slici Katarine Ivanović je upravo ono koje je odredila starija umetnost: "On razgrće raskošnu zavesu koja slici daje patetičan karakter...da bi otmena dama stupila na scenu i izložila pogledima svoj visoki društveni rang.,, U skromnoj poniznosti on sme da je posmatra iz prikrajka, da joj čita želje sa usana...njime se stavlja akcenat na dostojanstvo i rang dame."

Na slici Ljubavno pismo Katarine Ivanović crnac je amblematski kupidon, prenosilac poruke o kojoj treba razmisliti i kao o upozorenju; poruke ljubavi, na početku prijatne, a zatim - sa pretnjom patnje i izgaranja na vatri ljubavi (sunce-crnac).

Među amblemima koji upravljaju skrivenim sadržajem slike Katarine Ivanović, u prvom njenom planu, nalazi se grejač na koji je oslonjena desna noga dame. Predmet je to koji "često, mada ne uvek, ima simbolični smisao" - a amblem je Roemera Višera (Sinnepoppen, 't Amsterdam, 1614). Katarina Ivanović ga je usvojila neposredno oslonjena na tradicionalnu sliku amblematski orijentisanu. Amblem i njegov moto: Mignon de Dames, svestrano tumači E. de Jong. U jednom sloju Višerov amblem-grejač je predmet koji "poštenoj i mudroj ženi dobro služi" - ali se može porediti i sa iscrpljivanjem u galantnom životu nagoveštenom ljubavnom porukom pisma. Sasvim određeno, gest žene koja je "zakoračila na grejač znak je uzvraćanja naklonosti čoveku" - davanje potvrdnog odgovora. Aluzija je i na ono "što grejač može da znači u hladnoj holandskoj klimi, za jednu damu". Primljeno pismo, nepristupačno oku posmatrača, jasno je i čitljivo kroz nagovešten, ozbiljan simbolizam otrgnutog dela slike: amblema-grejača.

U traženju osnovnih razloga za bavljenje ovom tematskom problematikom u holandskoj umetnosti - kao i u njenim preuzimanjima u poznijim delima, te i kod Katarine Ivanovi- - mogu se navesti zanimljive pretpostavke.

Poznato je da je stereotipni ton ljubavne korespodencije negativno komentarisala pisana reč, i scene, holandske kulture 16. i 17. veka. Žigošući "terminologiju"... i "gluposti" ljubavne prepiske, kritika nije gubila iz vida ni moralizatorsku iskru ove tematike.

Da li je u Srednjoj i Jugoistočnoj Evropi 19. veka, do Katarininih dana, sličan unutrašnji sadržaj - u granicama nenarušenog ikonografskog okvira - mogao biti sačuvan? Može li se verovati da je slikom Ljubavno pismo Katarina Ivanović zaista dala svoje primedbe na neko od pitanja renesansne teorije ljubavi; na probleme Ars dictaminis; ili - do koje mere analiza njene slike može da otkrije aktuelnu društvenu situaciju nabrajanjem poznatih simboličnih primera odabranim sa poštovanjem moralizatorskih namera nove građanske sredine.

Prof. dr Radmila Mihajlović,

istoričarka umetnosti

Tekst je preuzet (i delimično priređen) iz monografije

Miroslava Timotijevića i Radmile Mihajlović "Katarina Ivanović", Beograd, 2004.

(izdavači: Vojnoizdavački zavod i Narodni muzej u Beogradu)

©Artis Center 2018