Kako izgleda doživljaj Srbije, ali i Balkana, u iskustvu dvoje stvaralaca koji dvadesetih godina prošlog veka obilaze ondašnju Kraljevinu Jugoslaviju predmet je najnovijeg istraživanja istoričara umetnost Džeremija Haurada, profesora Škole istorije umetnosti Univerziteta Sent Endruz u Škotskoj, koji je Artis Magazinu ekskluzivno ustupio odlomak iz studije na kojoj trenutno radi. Baveći se Fransisom Njuberijem i njegovom suprugom Džesi, odnosno njihovim Srbijanizmima, kako naziva konačan ishod fascinacijom ovdašnjim narodnim nošnjama, tradicionalnim zanatima i estetikom, ovo dvoje nesvakidašnjih stvaralaca, Haurad nam na izuzetno zanimljiv način pripoveda o miljeu u kojem nastaje čuvena Glazgovska umetnička škola, koja će između ostalih iznedriti i znamenitog Čarlsa Renijea Mekintoša, koji je bio Njuberijev učenik i štićenik, te niz interesantnih sinteza koje na fantastičan način objedinjavaju anglo-saksonsku i balkansku tradiciju u autentični umetnički produkt Njuberijevih.

U kolekciji Mak Manusove umetničke galerije u Dandiju (Škotska) nalazi se jedno nedatirano ulje na platnu Fra (Fransis) Njuberija (1855-1946), umetnika, koji je kao direktor Glazgovske umetničke škole (1885-1918) transformisao ovu ustanovu u vodeći centar moderne umetnosti i dizajna. Nazvana Srpkinje, slika predstavlja dve mlade žene u narodnoj nošnji, koje sede na klupi. Jedna prede, a druga štrika. Sve vreme koliko je izlagana, prosečnih dimenzija (90x115cm), očigledne tematike, naslikane u figurativnom stilu, slika je praktično bila nezapažena. Nastojaćemo da u ovom tekstu otkrijemo deo njene tajne, ukazujući istovremeno na privlačnost koju su Srbija i Balkan imali za Njuberija i njegovu suprugu Džesi. Jer slika je zaista produkt njihovog obostranog interesovanja, budući da je Džesi od 1894. do 1908. vodila odeljenje za vez Glazgovske umetničke škole.

Srpkinje su izlagane na 55. godišnjoj izložbi Pejsli Instituta početkom 1931. godine. Slika je najverovatnije nastala tokom 1930. Bez obzira na sugestije koje proističu iz imena slike, ona je po svemu sudeći naslikana u Dorsetu (Engleska) i predstavlja dve tamošnje žene. Odlomci iz pisama koje je Džesi slala svojim kćerima, Elsi i Meri, ukazuju na genezu nastanka slike:

„Palas hotel, Niš, Srbija, 26. septembar 1926....Dan u ovom čudnom malom mestu na granici između istoka i zapada ... fascinantni narandžasto-smeđi kaputi od ovčije kože postavljeni krznom iznutra i aplikacijama od tanje, crne kože, te svetlo zelenim, ružičastim, žutim, plavim, crvenim obrubima oko otvora perforiranih na leđima ...prototip (vrlo primitivan)naših Lilley & Skinner sandala – čitava ulica u kojoj ih prave – ne tako uzbudljivi seljaci – neki od njih u turskim pantalonama – samo žene. U Beogradu smo probali „Jaoort“ (verovatno misli na jogurt, prim.prev) jednu vrstu kiselog mleka sa šećerom – ukusno...“

„Beograd, 25. oktobar 1926... ovde smo - što nismo očekivali, ali čime sam veoma zadovoljna – kao i muzejom, pijacom, pogledom na veliku ravnicu...lepo mesto za boravak, sačuvane male dvospratne beogradske kuće su vrlo privlačne, veoma su interesantni ovdašnji ručno tkani tepisi ...kelems (ćilimi, pri.prev). Kupila sam dva komada odeće koje će te Alik i ti videti kad dođete u Korf! Htela sam da kupim još, ali su skupi i pored činjenice da je razmena novca za nas povoljna...U Sofiji smo nabavili pletenice u boji smaragda, kobalta, žutoj i skerletno crvenoj, i nekoliko činija – da li si zadovoljna?... U Nišu smo otkrili tu crnu grnčariju sa zlatnim inkrustacijama ... Nabavila sam jedan (krčag)...lep kaput – materijal Rodije (Eugen Rodije, francuski proizvođač tekstila, patentirao tkanine zasnovane na štrikeraju – trikotaža, koja je nazivana po njemu u prvoj polovini 20. veka, prim. prev.), u boji kamilje dlake i krut, s komadom pravog zlata u obliku pelene – jedva da je šiven. Marama ide kroz prorez, a jedan njen kraj se spušta niz leđa. Vrlo je dug – nema krzno oko vrata...“

Fransis i Džesi Njuberi ispoljavaju naročit osećaj za srpsko stvaralaštvo, njihovo zapažanje živih boja, linije i zanatske veštine, kao i pronalaženje i kolekcioniranje balkanskih artefakata mogu se pratiti podjednako u umetničkim načelima koje su zastupali, kao i u praksi koju su razvili u Glazgovu u periodu 1890-1900. Zatim je Džesi započela svoj eksperiment s vezom tragajući za sopstvenim modernim ručnim radom „od predaka s kontinenta do mističnog istoka, tako da on ne može biti smatran egzotičnim, već potpuno prilagođenim razvoju“, kako je zabeležio časopis „Studio“ (1898). Pet godina kasnije u istom londonskom časopisu Fra će primetiti:

„...odeća savremenog čoveka Orijenta ne poznaje umetnost krojenja, niti će ornament, kako god dodat, nadoknaditi njeno stanje tužne monotonije. Ali srećom ...u rukama žene... ručni rad je pretvara u poeziju, i ona ima svoje mesto u umetnosti...izgubili smo pomalo uvid u tu tradicionalnu upotrebu igle, koja je ne tako davno, davala element ličnog da se nosi u skladu s lepotom životnog okruženja.“

Ove emocije su iskazane u otprilike isto vreme kada Fra počinje da se bavi maskama i piše o njima. Njuberijevo imaginativno preispitivanje istorije i identiteta, kao i suštine i evolucije umetnosti, odjeknuće, posredovanjem nošnje i pratećih predstava, osobitim tonom u njegovim radovima vezanim za Srbiju kasnih dvadsetih i ranih tridesetih godina prošlog veka.

Na slici Srpkinje, kako su me pouzdano obavestile Mirjana Menković i Vjera Medić iz Etnografskog muzeja u Beogradu, se mogu videti dve narodne nošnje iz pograničnih oblasti prema severozapadnoj Makedoniji, tačnije iz Blatija (Gornji Vardar) i obližnjeg Kumanova. Džesi je očigledno kupila nekoliko vrlo finih komada srpske nošnje, uključujući tu kožuh, zubun i par opanaka. Fra slika krupni plan dve frontalno okrenute, skladno raspoređene, doterane žene. Na taj način sledi primer razglednica koje je par kupovao na svojim putovanjima Balkanom tokom dvadesetih godina prošlog veka. Jednu takvu razglednicu, politizirani način posmatranja dve žene u nošnjama koje stoje pored vencijanskih Kopnenih vrata u Zadru, Džesi je poslala iz Splita u oktobru 1926. tada šesnaestogodišnjoj performans umetnici, budućoj vajarki Mersi Spenser Votson.

Među razglednicama, koje su Njuberijevi kupovali, mogu se videti one publikovane u Zagrebu na kojima su žena u lokalnim narodnim nošnjama, a koje su naslikali Vladimir Kirin, Makso Vanka, Nasta Rojc, Zoe Boreli i Slavko Tomerlin. Među njima Vankina predstava oblačenja hrvatske mlade iz Zagorja (1928) primenjuje principe kompozicije, kao i fokus na zanatu i zajednici, koji su u najvećem saglasju s Njuberijevom preokupacijom. Moguće je pronaći još primera razglednica iz Srbije iz istog perioda na kojima su fotografije mladih ljudi u narodnoj nošnji, ponekad sa ženom koja drži preslicu i vreteno na način kako je to naslikano na Srpkinjama.

Bilo bi lako otpisati Srpkinje kao jedan zapadnjački melanž u okviru kojeg je malo zastareli, romantični engleski slikar s početka 20. veka na egzotičan način predstavio ljude i odeću iz prošlosti. Ipak, nesputani Fra i Džesi su iskreno osećali vezu tekstilne umetnosti i bogatstva ruralne tradicije unutar nje, te dobrobiti koje predstavljaju za moderno doba. Iz tih shvatanja proisteklo je Njuberijevo slikarstvo koncentrisano na izradu tkanine i kroj odeće kao globalnog pokretača i čuvara konvencije (počev, na primer, od njegovog portreta mlade Ane Mutezijus kao vezilje reform haljine iz 1903, koji se našao na naslovnoj strani minhenskog časopisa „Jungend“, pa do slike stare gospođe Kliv ogrnute Pejsli šalom iz 1907.).

Štaviše, nekoliko Njuberijevih slika iz tog perioda nastaje pod balkanskim uticajem. Pre svega, od 1927. Fra počinje da izlaže (u Glazgovu i Pejsliju) ulja na platu sa srpskim nazivima, odnosno Srpski muzičar, Srbin, Srpski narod.

Danas postoje tri sačuvane slike koje mogu biti dovedene u vezu sa ovim nazivima. Na Portretu Dejvid Brinlija, Njuberi prikazuje mladog tenora u odeći koja podseća na hrvatski-panonski kostim, koji čine lajbek prsluk, skrlak šešir i frula. Njegova pastirska pojava dopunjena je torbom koju nosi preko ramena, a koja veoma podseća na korpu prelje sa slike Srpkinje. Izduženi, vertikalni format Brinlijevog portreta sličan je drugim dvema slikama koje prikazuju balkanske žene u nošnjama. Prva među njima, poznata pod imenom Strpljenje ili Čekanje, naslikana mnogo slobodnijim pokretom i apstraktnija, čini se prikazuju figuru u istoj odeći kakvu nosi mlađa žena na Srpkinjama, sa kojima je zajedno izlagana na Pejsli izložbi 1931. godine. Na drugoj je prikazana žena koja pozira sa preslicom i vretenom pred ogledalom u Njuberijevom dorsetskom studiju.

„Jugoslovenski“ kvalitet ovih slika u skladuje s još dva izuzetna umetnička dela istog autora, koja slede sličan stil.

Njuberi je 2. jula 1927. organizovao takmičenje u svom rodnom Korf Kaslu. Napravivši sa lokalnim zanatlijama novi grb sela posvećen Svetom Edvardu Mučeniku, kralju-tinejdžeru koji je ubijen nadomak lokalnog zamka 987, pretvorio je inauguraciju novog znamenja u jednu vrstu sinkretičkog performansa u okvir kojeg je okupio maksimum kreativnih snaga zajednice. Borbene, svečane, istorijske i religiozne pesme i recitacije, koje je lično napisao, uz muzičku pratnju koju je za njih komponovao Dejvid Brinli, izvela su seoska deca praćena violinama i bubnjevima.

Deca su se kretala od škole do glavnog trga predvođena dvema „amazonkama“ na konjima. Meri Spenser Votson i njena majka Hilda su bile „amazonke“ obučene, kako pokazuju pretrajale fotografije, u odeću koja je u suštini bila hrvatska muška narodna nošnja, pri čemu je Meri nosila kostim vrlo sličam onome sa portreta Dejvida Brinlija. Novi grb je otkrila seoska „kraljica“, u ovom slučaju tinejdžerka Edna Mos, obučena u istu srpsku narodnu nošnju kakvu nosi žena desno na slici Srpkinje, s tim što na glavi ima krunu umesto marame. Deca su nosila kostime koji bi se mogli interpretirati u najširem smislu kao balkansko-anglo-saksonsi, a koje je sašila seoska krojačica, gospođa F. Orčard, prema dizajnu Džesi Njuberi. Lusi, kći gospođe Orčard, bila je Njuberijev omiljeni model i ako je suditi prema njenim portretima, koje je naslikao sam umetnik, Lusi je žena sa desne strane na slici Srpkinje. Kada se ovo ima u vidu, sasvim je moguće da je njena drugarica sa slike, ona što vrti predivo, niko drugi do njena majka.

Fotografije sa otkrivanja grba Korf Kastla prikazuju devojku s preslicom obučenu u jednu vrstu seoske nošnje. Sva je prilika da je reč o kostimu koji su Njuberijevi nabavili tokom svog boravka u Sofiji u jesen 1926. Ona stoji upadljivo ispre „balkanskih amazonik“, u čijoj neposrednoj blizini se nalazi sam Fra Njuberi. Njena poza sugeriše koncept „Bogorodice s detetom“, a ova asocijacije koincidira sa nešto kasnijim Njuberijevim radom pod imenom Blagovesti (1930), velikom oltarskom slikom koju je izradio za katoličku crkvu Svetog Duha i Svetog Edvarda u Svonidžu, gradu na obali u blizini Korf Kasla. Bio je to deo nove dekorativne sheme koju su Fra i Džesi kreirali za Bogorodičinu kapelu u južnom transeptu crkve.

Blagovesti su apoteoza Njuberijevog sintetizovanog Srbijanizma. U pratnji dvoje dece u crkvenoj odeći, arhanđeo Gavrilo najavljuje bogorođenje Devici Mariji. Ona je obučena u identične starinske srpske haljine kakve nosi i kraljica seoske svetkovine Korf Kasla, ali i žena s desne strane na slici Srpkinje, ovog puta s oreolom i tamno plavim ogrtačem. Nadalje, ona sedi ispred ciborijuma sa elementima balkansko-orijentalne arhitekture u čijem središu se vidi srp mladog meseca - simbol generišuće moći. Crep i drvene gredice podsećaju na slične elemente narodnih kuća kakve se recimo mogu videti u Makedoniji i na Kosovu. Marija je rastegla nit prediva između preslice i vretena na način kako to čini i žena levo na slici Srpkinje. Kao i njen tamno plavi ogrtač i Bogorodicu koja prede Njuberi je pozajmio iz vizantijskih izvora, a prema svim pokazateljim, iz balkanske varijacije istih. Tako vidimo umetnika iz međuratne Britanije kako predstavlja Mariju kao simbol nebeskog materinstva, a sam akt predenja kao čin (pro)kreacije: Hristovo telo je tkanina ispredena i izatkana rukom Bogorodičinom.

Lice Bogorodice iz Blagovesti je suviše arhetipsko da bi bilo povezano sa bilo kojom individuom, premda podseća, baš kao i motiv sedeće mlade prelje, na Njuberijev Duh Brajdporta (1927), delo naslikano za gradsku većnicu Dorseta, grada u kojem je odrastao i započeo studije umetnosti sedamdesetih godina 19. veka. Nimalo slučajno, u najmanju ruku s obzirom na Njuberijeva uverenja u vitalnu moć tekstilne umetnosti, kao i na činjenicu pređašnjeg ekonomskog uporišta grada u tekstilnoj industriji, dekorativna shema ove slike posvećena je proizvodnji tkanine. Otuda Ketlin Rejnolds, lokalna devojka koja predstavlja Duh Brajdporta, može biti srpska Bogorodica sa Blagovesti. Lica njena tri nebeska posetioca su zasnovana na likovima druga dva Njuberijeva lokalna modela – mladoj fotografkinji Helen Musprat i, vrlo verovatno, Lusi Orčard. Muspratova i njen suprug Džek Danam posetili su 1946. Njuberijeve, malo pre smrti tada već devedesetogodišnjeg slikara. Muspratova je kasnije izjavila da je njen muž bio impresioniran Njuberijevim poznavanjem jugoslovenskog partizanskog pokreta i njegovim divljenjem Titu. Zanimljivo je da je Meri Spensert Votson, amazonka u hrvatskoj nošnji, osoba kojoj je Džesi poslala razglednicu iz Splita, smatrala svoju posetu Jugoslaviji 1954. godine jednim od najznačajnijih trenutaka u životu. Govorila je da u njenim skulpturama postoji izvesni uticaj Meštrovića. Postoji i druga priča o tome kako stvaralaštvo podjednako i Votsonove, kao i ono Muspratove, duguje mnogo Njuberijevima, a posebno njihovim balkanskim interpretacijama. Ali, o tome ćemo neki drugi put.

Prof. dr Džeremi Haurad,

istoričar umetnost

Redovni profesor na Školi istorije umetnosti,

Sent Endruz Univerzitet, Škotska

(Sa engleskog prevela Tamara Ognjević)

© Artis Center 2018