Mitsko biće - jednorog, jedan je od najintrigantnijih motiva srednjovekovne umetnosti. Pomen jednoroga nas u prvom redu asocira na teme svojstvene zapadnjačkoj umetnosti, a pre svega na čuvene flamanske tapiserije nastale oko 1500. godine, njih šest, koje nose popilarni naziv Dama s jednorogom, a mogu se videti u Muzeju srednjeg veka Klini, u Prizu, u prostoru nekadašnje čuvene opatije, nadomak Univerziteta Sorbona, katedrale Notr Dam i starog Marea, srca srednjovekovnog Pariza. Jednorog kao tema je gotovo nepoznat takozvanom Vizantijskom umetničkom krugu u koji se svrstava i veći deo značajnih graditeljskih i umetničkih ostvarenja nastalih u srpskim zemljama srednjeg veka. Pa, ipak, u svakom pravilu postoje izuzeci o čemu svedoči i priča o jednorogu u crkvi Bogorodice Ljeviške u Prizrenu. Priča pisana perom jednog od najvećih autoritete ovdašnje istorije umetnosti, profesora Svetozara Radojčića.

U kuli Bogorodice Ljeviške na prvom spratu više prozora na zapadnom zidu raspoznaju se jako oštećeni ostaci jedne freske koja pokazuje dosta neobičan prizor: iz razjapljenih usta neke nemani raste visoko drvo na kome stoji jedan mlađi čovek u dugoj haljini; ispod nogu čovekovih, desno i levo od drveta, ustremile su se na njega neke životinje neodređenog izgleda; pri korenu naslikan je sa svake strane jedan miš (jedan beo, druga crn), a gore od leve strane, juri na čoveka „inorog“ (licorne-jednorog), dok od desne strane prilazi neki mladić sa isukanim mačem. Restaurator Milan Lađević pokazao mi je iznad inoroga jedva primetne ostatke natpisa koji se više ne može čitati; tekst je, bez svake sumnje, objašnjavao naslikanu scenu.

Sudeći po očuvanim delovima i ostalim bolje očuvanim freskama u ovoj prostoriji, kompozicija je iz 14. veka, iz prvih decenija stoleća. Ova freska ilustruje jednu priču iz popularnog romana ο Varlaamu i Joasafu, koji je preveden i na srpski.

Varlaam i Joasaf slave se kao sveci 27. novembra u pravoslavnoj i katoličkoj crkvi. Roman ο njima ima jednu od najčudnijih sudbina u svetskoj književnosti. Njihovo žitije pripisivano je Sv. Jovanu Damaskinu sve do 1859. godine, do dana kad je Edouard Laboulaye, u jednom članku u Journal des Débats najjasnijim argumentima dokazao da žitije pravoslavnog Sv. Joasafa, katoličkog Josafata, pretstavlja ustvari prepričani život Bude.

Pokazalo se da je roman u raznim verzijama, bilo u prozi: ili u stihovima, postojao u srednjevekovnim književnostima Grka, Slovena, Arapa, Jevreja, romanskih i germanskih naroda. Na zapadu je roman, u skraćenom obliku, stekao popularnost preko Zlatne legende (Legenda aurea).

Kod nas se poznavanje romana o Varlaamu i Joasafu može pratiti od 13. veka. Sv. Sava dobro je znao priču o Joasafu, carskom sinu koji je postao isposnik. Na studeničkim freskama iz 1209 godine, izrađenim za Savinog igumanovanja i njegovom brigom, nalazi se i lik mladog carevića Joasafa u bogatom odelu sa bisernim vencem na glavi. Varlaam i Joasaf slikaju se u crkvama velikih srpskih manastira skoro redovno: u Studenici (1209), u Mileševi (oko 1235), u Gračanici (1320-21), da ne nabrajam dalje. Iz toga se može zaključiti samo da su oba svetitelja bila popularna, verovatno zaslugom Svetog Save, kome je Joasaf mogao da posluži kao uzor.

Od srpskih pisaca Varlaama i Joasafa spominje prvi arhiepiskop Danilo, u životu kralja Milutina, u pasusu u kome se govori o izboru Nikodima za arhiepiskopa. Primeri iz slikarstva 13. i 14. veka i spomen kod Danila svedoče samo da su obe ličnosti po svojim delima bile dobro poznate.

Freska u Bogorodici Ljeviškoj ne odnosi se direktno na glavne junake romana; ona ilustruje jednu od priča koje su u roman umetnute, ali koje su često i same, odvojeno, prepisivane.

U romanu ima devet priča koje je Varlaam pričao Joasafu: priča o četiri kovčega (nju je iskoristio Šekspir u svom Mletačkom trgovcu), priča o slavuju, o inorogu, o tri druga, o mudrom kralju, o siromašnom ali zadovoljnom bračnom paru, o mladiću i smernoj devojci, priča o srniću i o snazi ženske ljubavi. Od navedenih priča jedna od najpopularnijih bila je priča o inorogu, koju je na svoj način obradio L. N. Tolstoj.

Ona ima uglavnom ovu sadržinu: neki čovek, bežeći od inoroga upadne u provaliju i srećom se zakači za jedno drvo; taman kad je pomislio da se spasao, primeti da drvo na kome stoji podgrizaju dva miša, jedan beo a drugi crn; pogledavši u dno provalije vide strašnog zmaja sa ogromnim ždrelom iz koga je izbijao plamen; u tim mukama on primeti da su mu ispod oslonca za noge iz stene iznikle četiri aspide; u najvećem očajanju desi mu se prijatno iznenađenje: sa grane drveta poče da kaplje med; i čovek zaboravi sve opasnosti i stade sa slašću da kupi kapljice meda.

U priči se odmah daje i tumačenje. Prizor je slika ovozemaljskih slasti: inorog je personifikacija smrti, provalija je svet, a drvo je život — drvo koje stalno podgrizaju dva miša, personifikacije dana i noći — vremena; četiri aspide pretstavljaju četiri stihije od kojih je sastavljeno telo čovečije. Ždrelo pretstavlja vrata ada, a kapljice meda simvol su ovozemaljske slasti. Prepričani tekst uzeo sam iz šišatovačkog rukopisa, iz godine 1518, ali se on poklapa doslovno sa starijim očuvanim prepisima iz 14. veka; prema tome može se, bez ikakve rezerve, upotrebiti kao komentar za prizrensku fresku. Tekst priče poklapa se sa freskom u svim pojedinostima sem jedne. Onaj, čovek sa mačem na fresci je suvišan. Priča o inorogu vajana je i slikana u direktnoj vezi sa romanom ili, još češće, odvojeno kao simvol ništavila ovozemaljskih slasti. Reljefi na talijanskim crkvama, naprimer u baptisteriju u Parmi i kapeli Sv. Isidora u mletačkom Sv. Marku, nastali su po verziji priče kako je sačuvana u Gesta Romanorum, u tekstu koji je preveden i na staroslovenski pod istim naslovom kao „Rimskie djejanija“. Ova istočnjačka priča bila je i na Zapadu toliko poznata da se javlja i na predmetima umetničkog zanata.

Svetozar Radojčić,

istoričar umetnosti

Jedna scena iz romana o Varalaamu i Joasafu u crkvi Bogorodice Ljeviške

(odlomak iz teksta objavljenog u Starinaru. n. s. 3-4 , Beograd, 1952-1953)

© Artis Center 2018