Koliko zaista znamo o Mileni Pavlović Barili, svim njenim talentima, inspiracijama, načinu na koji je doživljavala svet u kojem se kretala, ali i interpretila doživljeno u širokoj paleti medija kojima je vladala?
Umesto klasičnog omaža povodom 73. godine od smrti ove neovdašnje umetnice, donosimo ekskluzivno jedno novo viđenje i drugačije "čitanje" Milene Barili iz pera našeg kolege, istoričara umetnosti, ali i istoričara i muzeologa mode, Stefana Žarića - Milene kao modnog ilustratorka, ali i modne ikone. Prenoseći izabrane delove iz Žarićeve knjige Maison Barilli: Belgrade / New York - Jedna studija o visokoj modi i visokoj umetnosti, nastale na temelju master rada Modna ilustracija Milene Pavlović Barili za koji je 2017. godine dobio visoko priznanje Spomen-zbirke Pavla Beljanskog u oblasti istorije umetnosti. Imamo privilegiju da objavimo da će ovo istraživanje biti predstavljeno vodećim stručnjacima u ovoj mladoj, specifičnoj oblasti na prestižnoj konferenciji New Research in Dress History u Londonu ove godine. Tako Milena Pavlović Barili nastavlja svoj globalni kreativni hod, pokazujući da još mnogo toga imamo da spoznamo o njoj i njenoj umetničkoj zaostavštini.
Kada je u listu Danas od 8. novembra 1961. godine Miodrag B. Protić napisao članak o Mileni Pavlović Barili, naslovio ga je Zaboravljeni i malo poznati slikar i pesnik Milena Pavlović Barili. Od smrti umetnice pa do objavljivanja ovog članka prošlo je svega 16 godina (preminula je u Njujorku 6. marta 1945. godine), a ona je, kako se čini, već zaboravljena. Predosećajući zaborav, Milenina majka Danica je već nekoliko dana nakon Protićevog članka, tačnije 20. novembra inicirala osnivanje memorijalne galerije danas poznate kao Fondacija Milenin Dom – Galerija Milene Pavlović Barili, u njihovom rodnom gradu, Požarevcu. Tako su ovi pionirski napori da se delo „zaboravljenog slikara i pesnika“ muzealizuje i sačuva od zaborava urodili prvom studijom koja inicijalno etablira Milenu Pavlović Barili u kanon nacionalne istorije umetnosti, a koju 1966. godine potpisuje Protić lično.
Iako pruža uvid u Mileninu biografiju, uticaj njenih roditelja, Minhena, italijanske renesanse i De Kirika na njeno slikarstvo, čime utire put potonjim razmatranjima ovih fenomena, Protić svega na jednoj strani, od ukupno dve koje su posvećene celokupnom američkom stvaralaštvu Milene Pavlović Barilli, gotovo usput spominje Vog (za koji je Barilijeva ilustrovala) imenujući ovaj angažman „samoodbranom“, dok o ostalim modnim angažmanima ni ne govori. Kako Protić navodi: „kao u bajci, da bi je spasle, ličnosti iz njenog maštovitog sveta reklamiraju, u nuždi, kolonjsku vodu ili parfem neke firme!“ Ovakva kritika svoje uporište nalazi u promišljanju o primenjenoj umetnosti kao o drugorazrednoj stvaralačkoj disciplini svojstvenoj ženskom senzibilitetu i namenjenoj prevashodno gospođicama iz visokog društva koje se u Srbii održalo gotovo do druge polovine 20. veka. Prožimanje elitne (slikarstvo) i masovne (moda) kulture između kojih se Milena neposredno kretala, dodatno je, kako Jerko Denegri nalazi, domaćoj istoriji umetnosti otežalo uklapanje njenog dela u svoje konvencionalne matrice.
Tek će Olga Bataveljić svojom studijom Milena Pavlović Barili: Život i rad u Njujorku 1939 – 1945objavljenoj 1979. prvi put ukazati na Mileninu delatnost kao modne ilustratorke. Decenija u kojoj Bataveljićeva objavljuje svoju studiju jeste i decenija koja je označila prekretnicu u akademskom bavljenju modom. U Londonu fotograf Sesil Biton poklanja Viktorija i Albert muzeju preko 1000 modnih artefakata povodom izložbe Moda: Antologija, koja označava početak muzeologije mode kakvu danas poznajemo, u Čikagu se održava 9. Međunarodni kongres antropoloških i etnoloških nauka na kom se govori i o modi, a u Njujorku poziciju kreativnog direktora za izložbe mode Metropoliten muzeja umetnosti preuzima Dajana Vrilend, modna urednica Harper's Bazara i Voga. Uprkos ovakvoj ekspanziji mode u naučnim i muzejskim krugovima širom sveta, istraživanje Olge Bataveljić fokusirano na modna i dizajnerska ostvarenja Barilijeve ostaće usamljeno čak do 2010. godine. U skladu sa „eksplozijom“ izložbi mode i popularnošću studija mode u 21. veku, 2010. godine u Muzeju primenjene umetnosti u Beogradu održani su izložba, međunarodni naučni skup i promocija zbornika, pod nazivom Milena Pavlović Barili u fokusu različitih umetnosti – Novi pluralizam značenja. Izlagači na skupu otvorili su nove, interdisciplinarne puteve interpertacije do tada manje izučavanih segmenata Mileninog stvaralaštva, odnosno svih onih segmenata koji u dotadašnjoj literaturi nisu nazivani „čistom“ ili „visokom“ umetnošću: modna ilustracija, reklamni dizajn i scenski kostim, ali i portreti ikona popularne kulture.
Kada se, bez obzira na ova tumačenja, sagledaju život, delo i sama ličnost Milene Pavlović Barili, uočava se gotovo sudbinska predodređenost za bavljenje modom. Odgajana od strane visoko obrazovanih roditelja, Srpkinje Danice Pavlovć i Italijana Bruna Barilija, može se reći da je njena sklonost ka likovnoj umetnosti i poeziji bila urođena. Ipak, odrastajući između Srbije i Italije, i putujući po jugozapadu Evrope, Milena najviše afiniteta pokazuje ka modi kao novom glasniku modernosti kojoj je i sama kao umetnica težila. Na najranijim dečjim ostvarenjima koja su prethodila formalnom umetničkom obrazovanju uočavaju se dame obučene po poslednjoj modi, naivno stilizovane, koje kao da detinje oko pokušava da oživi prizivajući ih iz sećanja sa putovanja i školovanja. Smelost ka modnom eksperimentisanju i afirmaciji sopstva, ženstvenosti ali i androginosti putem mode Milena pokazuje već odmalena, oblačeći se u različite kostime, od dečaka kao devojčica, pa do gitariste, jahača, ili Španjolke kao devojka, a sve to u intimi fotografskog ateljea svog ujaka Drage Pavlovića ili svoje rodne kuće u Požarevcu. Na fotografijama iz javnosti – putovanja, škole, porodičnim foto-portretima, Milena nosi haljine jednostavnog kroja i uglavnom crne boje, ponekad bisernu ogrlicu, dok joj je kosa gotovo uvek uvezana u ležernu punđu. Sve su to modni emblemi koji su krasili i Koko Šanel, Fridu Kalo, Džordžiju O'Kif, ali i mnoge žene širom sveta, emblemi koje je Milena vrlo vešto inkorporirala i u privatnu i u javnu sferu svog bitisanja a time nužno i u svoje stvaralaštvo, u zavisnosti od sredine u kojoj se nalazila. Kao što prof. dr Simona Čupić nalazi, onaj segment mode koji je definiše kao kategoriju modernosti ogleda se upravo u njenom potencijalu da destabilizuje i kreativno zaobiđe nametnuti okvir tradicije, te omogući napuštanje nametnutog identiteta i čin izbora novog.
Milena je ovog potencijala bila svesna u svakom momentu, i poigravala se sa trendovima dame i dečarca (garconne), stvarajući eklektičnu hibridnost kao odliku svog modnog identiteta i poetike. Senzibilitetom za egzotično i relativizacijom vremena, odnosno brisanjem granica između prošlosti i budućnosti, te željom da se bude u toku sa savremenim težnjama mode i umetnosti, modernizam, modernost i modnost Milene Pavlović Barili obeleženi su korelacijama između estetskih predstava i komunikacijskih aspekata. Kombinacija estetskog (uporište u likovnoj umetnosti) i komunikacijskog (plasman u modnom časopisu) ujedno je i dominantno obeležje modne ilustracije kao žanra koji u punom zahvatu afirmiše Vog, a sa čijom estetikom korespondiraju Milenine prve modne ilustracije, nastale tokom školovanja u Beogradu, a potom i u Minhenu, Parizu, i Njujorku.Tako se modne ilustracije Milene Pavlović Barili mogu podeliti na beogradske, minhenske, pariske i njujorške, kako su ovo gradovi u kojima je umetnica formirala svoj modno-ilustratorski izraz.
Sa Amerikom, Vogom i visokom modom Milena se, susrela već u Beogradu, i to na Umetničkoj školi, na kojoj joj je dekorativno slikarstvo predavao Dragoslav Stojanović, umetnik koji se prethodno u Parizu uspešno bavio karikaturom, ilustracijom i filmskim plakatom, ali i na Kraljevskom dvoru na kom je kao studentkinja (usled rodbinskih veza sa dinastijom Karađorđević) boravila.
Časopis Vog osnovao je 1892. godine u Njujorku Artur Boldvin Turnur sa ciljem da društvenoj eliti Njujorka prikaže dešavanja na lokalnoj društvenoj sceni i običaje visokog društva, i da pruži recenzije knjiga, predstava i muzike. 1909. godine, u godini Mileninog rođenja, Konde Montrouz Nast preuzima upravništvo nad Vogom, čime je zabeleženo rekordno prisustvo tema u časopisu u skladu sa tadašnjim stremljenjima moderne umetnosti. Nast angažuje modne ilustratore, modne fotografe ali i renomirane likovne umetnike na vizuelnim rešenjima naslovnih strana, reklama i uopšte ilustracija u časopisu. Povučen uspehom američkog izdanja, Nast je nakon posete Londonu 1916. godine plasirao Vog u Ujedinjenom Kraljevstvu, a 1920. godine svoje izdanje dobila je i Francuska. 1928. godine i Nemačka. Milena je u svim ovim državama boravila kada je Vog već tamo uveliko štampan, o čemu svedoče radovi iz Minhena na koje je umetnica dopisivala ime ovog časopisa. U prilog tome ide i činjenica da se za decembarski broj francuskog izdanja iz 1923. godine slikala i kneginja Olga. Govoreći o Dvoru, kraljica Marija i kneginja Olga bile su, kao deo glamurozne elite Beograda, glavni konzumenti visoke mode a time i katalizatori njene diseminacije i demokratizacije u Beogradu. Modni časopisi koji su cirkulisali dvorom, među kojima se izdvajaju LesJardindesModes, Femina, Vogue, MarieClaire, Chiffona i DieDame ubrzo su našli put i do beogradskih čitateljki. Kao dobavljači toaleta za kraljicu i kneginju najčešće se javljaju modne kuće Patu, Drekol, Moline, Lelon i Vort – zvučna imena istorije zapadne mode koja su ženu XX veka oslobodila korseta i učinili njenu ženstvenost slobodnijom i muževnijom. Kreacije ovih dizajnera su u skladu sa garson estetikom objavljivale kinétique: mobilnost i funkcionalnost preuzetu iz sporta i plesa, a s druge strane težile damskoj eleganciji
Vratni izrezi, kraća kosa koja je otkrivala uši, i haljine bez rukava koje prate dugački sotoari sa kićankom, niske bisera, izdužene minđuše geometrijskih formi, i dekorativna traka za kosu – bandeau postaju novi vizuelni identitet žene. Time i ne čudi Milenina „idealizovana“ karikatura kraljice Marije na kojoj raskošnu dijademu, delo juvelira Kartjea koji je 1923. godine bio i predstavljen kralju Aleksandru Karađorđeviću na dvoru u Beogradu, smenjuje trakom za kosu oslobađajući kraljicu težine prošlosti i darujući joj mobilnost. Narušavajući tradicionalnu sliku kraljice kojoj dodaje savremene modne detalje, umetnica je poslala jasnu poruku srpskom patrijahalnom društvu o tome kako žena treba da izgleda – prkosno, rasterećeno i nadasve moderno. Tako je Milenino viđenje kraljice Marije mnogo sličnije liku flapper dame “ludih dvadesetih”, Dejzi Bjukenon iz Velikog Getsbija Frensisa Skota Ficdžeralda ili Portretu žene koji Kis Van Dongen radi 1922. godine, nego zvaničnom Portretu kraljice Marije Paje Jovanovića iz 1927. koji ostaje privržen tradicionalnoj (i realnoj) ikonografiji
Ovakva “buntovna” reprezentacija kulminiraće prikazom muze modernizma, afro-američke plesačice Džozefine Bejker, koja je Beograd čak i posetila, te prikazom holivudskog glumca, pop ikone Rudolfa Valentina. Crnačko, egzotično telo – žensko telo - oslobođeno svega sem stilizovanog nakita i perja, našminkanog lica i kose podšišane u prkosni dečački itonski rez poručuje oslobađanje od konzervativnih društvenih normi. S druge strane, portret Rudolfa Valentina u ulozi ŠeikaMilenino je prvo ulje na platnu, nastalo gotovo deceniju nakon njenog bavljenja iksljučivo modnom ilustracijom. I ova reprezantacija ukazuje na važnost odevnih kodova i narativa modnosti poput šminke i celebrity kulta, ali opet i na brisanje rodnih normi. Na obe škole na kojima se kao “akademski modni illustrator” razvijala, beogradskoj Umetničkoj školi i minhenskoj Slikarskoj akademiji, Milenin kompas bio je uprt dalje i dublje ka zapadu, u Njujork. Nakon višegodišnjeg boravka u Parizu, napuštanja minhenske Akademije i kraćeg boravka u Londonu, Milena se zaputila u “svet sutrašnjice”, odnosno Njujorški svetski sajam, koji je nosio ovaj moto. 27. avgusta 1939. godine, u godini početka Drugog svetskog rata i premijere filma Čarobnjak iz Oza Milena stiže u Njujork, gde ubrzo potom počinje da ilustruje za Vog.
Svet sutrašnjice označio je uspon američkih industrijskih dizajnera i robnih kuća za koje Milena ilustruje, čime, suprotno od elitne i ručne izrade mode u Francuskoj, moda u SAD kroz ready-to-wear koncept biva masovno proizvođena, a američki Vog doživljava svoju potpunu afirmaciju kako su evropske zemlje bile znantno pogođenije ratom. Prvu ilustraciju za Vog Milena plasira već 1. decembra iste godine u dosluhu sa tadašnjim modnim trendovima koje su diktirale Elza Skjapareli, Madlena Vione i Madam Gre, te nadrealistički i neoromantičarski umetnici i fotografi koji su se u Njujorku obreli pobegavši iz ratom zahvaćenog Pariza. Za Mileninu drugu samostalnu izložbu u Njujorku, održanu 1943. godine u Jugoslovenskom potpornom fondu tekst za izložbu piše umetnički direktor Voga, Frenk Krauninšild.
No, od svega 6 godina koliko je Milenin takozvani “američki period” trajao dok se nije okončao njenom smrću, gotovo kao pandan kultnom Autoportretu sa velom, izdvaja se Milenina ilustracija za naslovnu stranu Voga od 1. aprila 1940. Botičelijeva i Velaskezova nevesta (Milena je oba umetnika ubrajala u svoje uzore), kako je urednik u predgovoru naslovio Mileninu ilustraciju, nastala je po uzoru na venčanicu sa fotografije renomirane fotografkinje, Toni Frisel, koja je za Vog fotografisala i Fridu Kalo. 1953. godine, 8 godina nakon što je Milena svoj američki san dosanjala i otisnula se na, kako je u jednoj od svojih pesama napisala, čudno putovanje, Friselova fotografiše Žaklinu Kenedi u venčanici i pozi koja neodoljivo podseća na Mileninu nevestu. Možda je ova sličnost ipak na kraju sasvim slučajna.
Stefan Žarić, MA
istoričar umetnosti i mode
Stipendista Asocijacije istoričara mode
(The Associations of Dress Historians), London
© Artis Center 2018
Trenutno nema aktuelnih komentara
Ostavite prvi komentar koristeći polje desno.