Prema predanju, na mestu gde su se ukrštala četiri glavna putna pravca u srcu Šumadije izrasla je i razgranala se ogromna topola. Kao neko rukom prirode podignuto svratište često je bila krov nad glavom najrazličitijim namernicima. Hajduk, frajkorac, brz i prek Crni Đorđe Petrović prepoznao je ovu tačku sa koje sa za bistrih dana vidi i stotinjak kilometara udaljeni Beograd, kao idealno mesto na kome će svojoj porodici podići dom, a tek nastaloj srpskoj vojščici komandu i upravni centar. Tako je Topola sa Oplencom čijim vrhom danas dominira prekrasna bela crkva Svetog Đorđa, mauzolej dinastije Karađorđevića, postala ne samo kućni prag vođe Prvog srpskog ustanka već i metafora bune protiv turskog ropstva, prva prestonica pobunjene Srbije.

Romantična pripovest kaže da je veliki osvajač Napoleon Bonaparta upitan ko je po njemu najveći evropski vojskovođa bez zadrške rekao da u Evropi nema većeg stratega i boljeg komandanta od Crnog Đorđa Petrovića, čoveka koji je bez prave armije i vojne logistike sa svojim seljacima i trešnjevim topovima potresao same temelje Osmanlijskog carstva. Da u Napoleonovim rečima nema preterivanja svedoče brojni detalji iz života Karađorđevog. Tamo gde su drugi imalo novac, moć i silu on je najčešće imao samo neshvatljivu hrabrost, spremnost da kazni, pa i fizički likvidira. Plašili su ga se podjednako i Turci i Srbi, ali je u svojoj plahosti i prekosti imao jasne ciljeve i svest koje sve osobine mora da ima jedan vođa, a pogotovu vladar. Tako je između 1811-1813. usred bune i bitaka krenuo da utvrđuje Topolu kao prvu prestonica ustaničke Srbije. Za kratko vreme ovo malo, romantično naselje dobilo je konake, crkvu, odbrambene kule i različite ekonomske objekte. Jedna stara grafika koju je 1884. izradio Konstantin Nenadović prikazuje u Topoli veće, pravougaono utvrđenje sa četiri visoke, odbrambene kule na uglovima i nekoliko jednostavnih objekata koji i sami čine deo utvrđenog zida. Međutim, kao i mnoga druga naselja na ratom uznemirenoj srpskoj zemlji i Topola je često bila na udaru Turaka, ali i kasnijih dinastičkih sukoba, pa je ponajviše stradala tokom čuvenog Topolskog ustanka 1877. Tada je Karađorđev grad, početkom 19. veka najživlje i najprometnije mesto u celoj Srbiji, iz odmazde sravnjen sa zemljom. Potpukovnik Milutin Jovanović koji je ugušio bunu u Topoli nije čak dozvolio da se od ostatka kamena iz grada sazida most na reci Jasenici jer bi mogao postati kultno mesto.

Sredinom 20. veka srpski zašitari su u dobroj meri rekonstruisali pojedine objekte Karađorđeve prestonice, pa se danas u Topoli može videti stara škola, jedna od odbrambenih kula, voždov konak sa sedam soba, trpezarijom, sarčanom (prostorija za odlaganje konjske opreme) i veliki trem u kome se nalazi čuveni ustanički top „aberdar“ (glasnik). Sa ovog topa je početkom 20. veka skinuta desna ručka kako bi od nje bila izlivena kruna kojom će se u Sabornoj crkvi u Beogradu 1904. Petar I Karađorđević, voždov unuk, krunisati za kralja Srbije. Bila je to svojevrsna oda i slavnom pretku, ali i oružju kojim je osvojana sloboda.

Unutar Karađorđevog grada je od neobične važnosti crkva posvećena Rodjenju Presvete Bogorodice, koju je 1811. sagradio Karađorđe Petrović. Ova jednostavna, jednobrodna bogomolja sa visokom kulom na pročelju dokaz je duboke svesti vođe ustanka o važnoj tradiciji ktitorstva kroz srpsku istoriju. Vladar nije vladar ako ne podigne hram, nepisano je pravilo u Srba. Prvi put je ova crkva, za koju je ikonostas oslikao čuveni ustanik i zograf Petar Nikolajević Moler, stradala već 1813. Obnovio je 1842, u vreme kada i druge objekte u prestonici svoga oca, knez Aleksandar Karađorđević. Tada je iz Beograda došao prvi slikar Srbije Dimitrije Avramović da po narudžbini vladara naslika ikonostas za Karađorđevu crkvu. Novi progon Karađorđevića, a pogotovu odmazda posle Topolske pobune kada je Drugi lepenički bataljon odbio da položi zakletvu kralju Milanu Obrenoviću u Kragujevcu, ne samo što su doneli potpuno razaranje prestonicu Karađorđevića u Topoli, već su je i sasvim skrajnuli iz daljih tokova srpske istorije. Sve do 1904, kada se na presto Srbije, ali i na svoju dedovinu u Šumadiji, vraća Karađorđev unuk Petar I. Tada započinje i obnova Karađorđevog grada, ali i zidanje mauzoleja dinastije na Oplencu.

Od trenutka kada je 1907, nakon pažljivih geodetskih merenja i sondiranja krševitog tla na Oplencu, visu koji dominira Topolom, položen kamen temeljac za novu crkvu trebalo je da prođu tri godine i dva javna konkursa, a da bi 1910. bio prihvaćen projekt mladog arhitekte Koste J. Jovanovića, koji je u celini ispunjavao zahtev da zdanje bude monumentalno i u srpsko-vizantijskom stilu. Gradnja crkve je tekla takvom brzinom da je arhiepiskop Dimitrije Pavlović već 7. oktobra 1912. osveštao novi hram čije su fasade obložene skupocenim belim mermerom iz obližnjeg Venčaca. Samo deset dana kasnije ostareli kralj Petar je, kao nekada njegov slavni predak, objavio rat Turcima. Počeli su Balkanski ratovi na koje će se 1914. nadovezati Prvi svetski rat. Nedovršena crkava na Oplencu je u zimu 1915. nemilosrdno opljačkana. Neprijateljski vojnici su tada oskrnavili i grobove u kripti mauzoleja pod izgovorom da se tu možda kriju važna državna dokumenta ili druge dragocenosti. Kralj Petar, koji je preminuo 16. jula 1921. nije dočekao da vidi završenu crkvu na Oplencu, ostavljajući zavet svom sinu Aleksandru I Karađorđeviću da ovaj velelepni hram opravi i ukrasi.

Zamišljena kao petokupolna građevina sa osnovom u obliku slobodnog, ravnokrakog krsta, Oplenačka crkva ima visok postament i naročito stepenovane fasade što doprinosi utisku da će svakog časa, kao neka nestvarna, mitska ptica poleteti u susret plavetnom nebu nad Šumadijom. Kordonski venci koji horizontalno raščlanjuju fasade crkve na Oplencu u kombinaciji sa elegantnom kamenom plastikom uskih prozora sa tranzenama i ulaznog portala na zapadnoj strani objekta refleks su uspešne simbioze raških i moravskih stilskih uticaja. Posebno je efektno dekorativno rešenja jedinog ulaza u hram. Okvir od prave kamene čipke okružuje teška hrastova vrata obložena bronzom na kojoj su otisnuti heraldički dvoglavi orlovi. Iznad ulaza se nalazi vanredno fini mozaik sa predstavom patrona hrama Svetog Georgija koji ubija aždaju. Ovaj mozaik, izrađen u Veneciji prema nacrtu Paje Jovanovića, posebno je zanimljiv jer je lik svetitelja zapravo portret osnivača dinastije Karađorđa Petrovića. Iznad mozaika je grb dinastije klesan u belom mermeru u duhu moravskih rozeta, vanredno elegantno uklopljen u ukupni izgled pročelja hrama. Sve je na ovom zdanju urađeno tako promišljeno i sa toliko mirne otmenosti da možda jedino Manasija despota Stefana Lazarevića može da parira profinjenom, elegantnom utisku koji emituje crkva na Oplencu.

Ako se namernik zadivi pred otmenom siluetom ove crkve koja kao mesečev kamen blista u zelenilu parka novog kompleksa vila Karađorđevića, koje su izgrađene u periodu do Drugog svetskog rata, šta tek reći za njenu raskošnu unutrašnjost saobraženu u najfinijem mozaiku čije su tesere u 15.000 različitih nijansi pravljene u berlinskoj firmi „Pul i Vagner“. Nekoliko godina je jedna grupa umetnika po nalogu kralja Aleksandra I, a pod nadzorom ruskog majstora Sergeja Smirnova, kopirala srednjovekovne freske širom nekadašnjih srpskih zemalja, a sa ciljem da se najlepše među njima, kao i portreti svih srpskih vladara nađu u crkvi Svetog Đorđa na Oplencu. Tako je mauzolej Karađorđevića dobio preko sedam stotina mozaičkih kompozicija unutar hrama i u grobnoj krpti koja se nalazi ispod crkve, i to na ukupnoj površini od 3.500 metara kvadratnih. Radove na oplenačkom ikonostasu i ukrašavanju enterijera crkve je nadgledao kraljev arhitekta Nikolaj Krasnov, koji se zajedno sa Smirnovim starao i o ukrašavanju Kraljevskog dvora na Dedinju. U naosu Oplenačke crkve se nalaze dva jednostavna, bela sarkofaga u kojima počivaju osnivač dinastije Đorđe Petrović i ktitor crkve Petar I Karađorđević. Kripta, postavljena ispod hrama ima 39 grobnica pokrivenih pločama od dečanskog oniksa. U njoj počivaju 22 člana dinastije. Poslednji je ovde sahranjen Knez Aleksandar (Pavlov) Karađorđević 2016. godine. Iste godine, krajem oktobra, na Oplencu se u crkvi Svetog Đorđa prvu put venčao jedan Karađorđević ~ princ Mihailo, sin princa Tomislava, unuk kralja Aleksandra I, ovde je izgovorio sudbonosno da svojoj izabranici, Ljubici Ljubisavljević.

Malo je vladara koji su počinak našli u tako čudesnom zdanju kakav je Oplenački hram čijim se zidovima neumorno kreće velika procesija drevnih kraljeva i ktitora. Od Simeona Mirotočivog sa modelom Studenice i Uroša I sa Sopoćanima, preko Dečanskog sa Visokim Dečanima, Lazara sa Ravanicom, despota Đurđa sa Smederevskom crkvom, do Petra Karađođevića sa kraljevskim insignijama i crvenim plaštom opervaženim krznom hermelina. Između vitkih stubova sa vizantijskim kapitelima, mermernih krstova i parapeta ukrašenih motivima pletera i stilizovanog bilja, preko prekrasnih podova rađenih u minhenskim radionicama po uzoru na one u crkvi Svetog Luke na Fokidi, sve u crkvi Svetog Đorđa na Oplencu fascinira bogatstvom oblika i minucioznošću umetničke obrade. Kao da je namernik ušao u raj ili bar u neku fantastičnu mobiliju koja će ga zajedno sa Karađorđem Petrovićem i njegovim potomcima preneti pod neku nebesku topolu gde traje večni razgovor srpskih velikaša iz svih epoha.

Pohara Oplenca

Porodica Karađorđević je stalno ulagala u Oplenac. Već u vreme kralja Petra bila je podignuta takozvana Petrova kuća u kojoj se danas nalazi Muzej zadužbine, a kralj Aleksandar I je sazidao Kraljevu i Kraljičinu vilu, jer su on i njegova supruga sa decom rado boravili na ovom svom imanju. Sama crkva bogato je opremljena i darivana, a kralj Aleksandar I je sve vrednije poklone religioznog karaktera, ikone, putire, krstove, slao kao dar crkvi Svetog Đorđa na Oplencu. Jedna takva prekrasna ikona od sedefa, verna replika Leonardove milanske Tajne večere, dobijena je na dar od Jerusalimskog patrijarha Damjana 1924. Prilikom sahrane kralja Aleksandra 1934. ovaj vredan artefakt zapao je za oko šefu nemačke delegacije, čuvenom Hermanu Geringu, koji je došao da se oprosti od kralja ispred Hitlerovog rajha sa skupocenim srebrnim vencem na kome je stajalo Našem velikom neprijatelju, Treći rajh. Čim su nemačke trupe osvojile Jugoslaviju 1941, nacistički poverenik Franc Nojhauzen se uputio sa timom nemačkih stručnjaka na Oplenac i tamo napunio 16 sanduka skupocenim umetničkim predmetima. Sedefna ikona Tajne večere odaslata je lično Geringu. Posle Drugog svetskog rata uz silne poteškoće ova dragocenost je vraćena na Oplenac za razliku od drugih vrednih stvari koje su zauvek nestala po privatnim kolekcijama. Među kojima naročitu vrednost predstavlja raskošni venac od srebra i zlata sa cvetovima od dragog kamenja, koji je na pogreb kralja Aleksandra uputio japanski car Hirohito.

Tekst i fotografije: Tamara Ognjević

© Artis Center 2017