Na zapadnom zidu unutrašnje priprate Bogorodičine crkve u manastiru Studenica naslikana je nesvakidašnja freska s motivom Tajne večere. Za raskošnim ovalnim stolom čija ploča je napravljena od najfinijeg mermera, polukuružno raspoređeni sede apostoli tako da gravitiraju od Isusa Hrista na levoj strani ka Svetom Petru na desnoj. Mirni ritam kompozicije na kojoj je svakoj ličnosti data autentična karakterizacija lika, oživljavaju naglašeni pokreti dvojice. Na levoj strani je Jovan Bogoslov krenuo da nasloni glavu na grudi Hrista, koji u jednoj ruci drži obredni hleb-naforu, dok drugom blagosilja kupu s vinom koja je postavljena ispred njega. Istovremeno Juda Iskariotski, naslikan u središtu kompozicije, smelim pokretom grabi ribu iz činije zanimljivog oblika koja dominira stolom dostojnim vladara. I Hrist i apostol Petar, naslikan u času kada se sprema da nožem zaseče u okrugli hleb, sede na visokim stolicama nalik prestolima sa naročitim podmetačima za noge. No, ono što najviše privlači pogled na ovoj zanimljivoj, izuzetno naslikanoj fresci jesu – viljuške. Čak dva tipa viljušaka sa dva i tri zupca gotovo razmetljivo štrče među hotimično raspoređenim repama i komadićima hleba.

Tajna večera iz unutrašnje priprate Bogorodičine crkve u Studenici jedinstvena je pojava među srpskim, ali i vizantijskim, pa i zapadnjačkim srednjovekovnim likovnim predstavama ove popularne teme upravo zbog viljuški koje vidimo na trpezi. Slikarstvo unutrašnje priprate s početka 13. veka obnovljeno je 1568. godine, kada je preduzeta prva velika restauracija Bogorodičine crkve u Studenici. Do sadašnje analize starijeg i mlađeg slikanog sloja ukazuju da su iguman Simeon i ondašnje studeničko bratstvo nastojali da u drugoj polovini 16. veka s jedne strane ponove prvobitni stilsko-ikonografski obrazac, ali i da dodaju određene elemente kojih u ranijem živopisu nije moglo biti. U tom smislu, i freska Tajne večere iz Studenice odslikava znatno stariju shemu u okviru koje viljuške, iako izuzetne po sebi u ikonografskom smislu, ipak stvaraju izvesnu nedoumicu. Da li su one zaista deo prvobitne freske ili predstavljaju dodatak iz 16. veka?

Forma i mesto dvozubih viljuški na studeničkoj fresci sugerišu upotrebu viljuški u svrhu konzumacije hrane. Dve dvozube viljuške u paru s noževima oštrog vrha naslikani su ispred Hrista i apostola Petra na način kako se postavlja pribor za ručavanje, dok se velika trozuba viljuška, očigledno u funkciji sprave za serviranje jela, nalazi u sredini stola. Upravo ovakav način, očigledno individualnog postavljanja escajga mogao bi, a na osnovu poznatih obrazaca iz srednjovekovne kulture obedovanja da nam sugeriše da su i viljuške i noževi pozniji dodatak na studeničkoj fresci. Naime, praksa zajedničkog korišćenja čaša, tanjira i escajga zadržala se sve do 16. veka u evropskoj kulturi obedovanja.

Najstarije informacije vezane za viljuške u vlasništvu srpskih vladara i vlastele potiču iz prve polovine 15. veka. Među navedenim predmetima najeksplicitniji je opis escajga Stjepana Vukčića Kosače (1404-1466), hercega od Svetog Save, koji je bio načinjen od srebra, korala i gorskog kristala. Kosačin skupoceni escajg, najverovatnije dobavljen iz Venecije, opisom podseća na nož i viljušku od srebra i korala, izrađene krajem 16. veka u vencijanskim radionicama, koji se danas nalaze u kolekciji Umetničkog instituta u Mineapolisu (SAD).

Viljuške sa studeničke Tajne večere neuporedivo su skromnije od venecijanskih primeraka iz Mineapolisa, međutim one dvozube gotovo su identične gvozdenim viljuškama pronađenim u manastiru Sopoćani u širokom vremenskom periodu od 1973. do 1986. godine. Četiri dvozube viljuške prosečne dužine oko 15,5 cm sa zupcima prosečne dužine 5 cm izrađene su od kovanog gvožđa, jednostavne obrade bez ornamenata i vrlo fragilne. Deluju kao pribor korišćen da bi se njime jelo voće ili kolači, pre nego meso ili neka druga, robusnija hrana.

Prva viljuška (Muzej „Ras“, Novi Pazar, inv. br. 3) iz ovog zagonetnog seta otkrivena je 1973. u sloju šuta. Gotovo deceniju kasnije u severnom konaku pronađene su još dve (Muzej „Ras“, Novi Pazar, inv. br. 495 i 496), dok je poslednja pronađena tokom arheoloških istraživanja manastirskog kompleksa 1986. u južnom konaku unutar sopoćanskog utvrđenja (Muzej „Ras“, Novi Pazar, inv. br. 1888). Do sada nisu publikovane, niti je na njima sprovedena temeljna stručna analiza, pa je moguće izneti samo nekoliko utemeljenih pretpostavki. Prema obliku, materijalu i izradi one se s velikom sigurnošću mogu smestiti u pribor za obedovanje nastao pre 1690. godine koja predstavlja krajnju hornološku odrednicu za uobičajenu periodizaciju srednjeg veka na tlu srpskih zemalja. Intrigira pretpostavka da su nastale na tlu Srbije, u domaćim radionicama, budući da nije reč o predmetima luksuzne izrade. Najverovatnije na širem području srednjovekovnog Rasa. Bez obzira na činjenicu dislociranosti u odnosu na manastirsku kuhinju, odnosno trpezariju u trenutku kada su pronađene, brojni elementi sugerišu da pripadaju istom kompletu pribora za jelo, i da su najverovatnije korišćene kao desertne viljuške. Upoređene sa svojim stilskim, a možda i hronološkim parom sa studeničke freske, a na osnovu svega što znamo o poreklu i upotrebi konzumne viljuške u srednjem veku, spontano se nameće misao da je pojava viljušaka na potonjoj znak prestiža koji ima za cilj da ukaže na činjenicu da se ovaj prizor nalazi u vladarskoj zadužbini, mauzoleju rodonačelnika dinastije samostalnih i vrlo moćnih vladara srednjovekovne Srbije.

Tamara Ognjević,

istoričarka umetnosti i gastroheritolog

Kraći izvod iz naučnog rada, koji u celini možete pročitati OVDE

© Artis Center