Senzibilitetom za egzotično i relativizacijom vremena, odnosno brisanjem granica između prošlosti i budućnosti, te željom da se bude u toku sa savremenim težnjama mode i umetnosti, modernizam Milene Pavlović Barili obeležen je korelacijama između estetskih predstava i komunikacijskih aspekata. Kombinacija estetskog (uporište u likovnoj umetnosti) i komunikacijskog (plasman u modnom časopisu) ujedno je i dominantno obeležje modne ilustracije kao žanra koji u punom zahvatu afirmiše ar deko, a sa čijom estetikom korespondiraju Milenine prve modne ilustracije, nastale tokom školovanja u Beogradu, a potom i u Minhenu.

Period školovanja Milene Pavlović Barili na Kraljevskoj umetničkoj školi u Beogradu od 1923. do 1926. i Slikarskoj akademiji u Minhenu do 1928. godine, a potom izlagačke aktivnosti u Beogradu naredne dve godine, vremenski se poklapa sa manifestacijom stvaralačkog duha uslovljenog kataklizmom Prvog svetskog rata, duha koji je iznedrio novi životni koncept i umetnički stil - ar deko. Promena društveno-ekonomskih i prostornih struktura, političkog uređenja, ideologije, destabilizacija rodnih uloga, te intenzivna kulturna razmena sa Francuskom, uneli su duh ar dekoa i u Beograd, u koji Milena (nakon srednjeg obrazovanja u Požarevcu i Italiji) na pripremni tečaj Umetničke škole stiže 1922. godine.

Zvanično se rodivši 1925. godine u Parizu na Međunarodnoj izložbi modernih primenjenih i industrijskih umetnosti (Exposition internationale des arts décoratifs et industriels modernes), ar deko se estetski oslanjao na raznolike stilske citate. Njegov eklekticizam prigrlio je etničke motive (dalekoistočne, afričke, slovenske i harlemske) kroz luksuzne materijale, pojednostavljujući ih do geometrijske apstrakcije, kako je geometrija bila opštepriznati vizuelni jezik modernizma. „Svoj puni zamah, ar deko je stekao, metonimijski rečeno, na ulici – na plakatima, fasadama zgrada, u oblikovanju javnih prostora, u opremi štampe poput modnih časopisa, filmskih i fotografskih publikacija, u dizajniranju transportnih sredstava: vozova, automobila, bicikala, naglašavajući interakciju između umetničkih i komunikacijskih medija.“[1]

„Kao legitiman vid moderne umetnosti, modna ilustracija eminentno je bila produkt Pariza.”[2] 1908. godine, godinu dana pre nego što će se Ruski Balet (Ballets Russes) predvođen osnivačem Sergejem Djagiljevim (Sergei Diaghilev) i kostimografom Leonom Bakstom (Léon Bakst) relocirati u Pariz, renomirani pariski couturier, modni dizajner Pol Poare (Paul Poiret) angažuje mladog avangardnog umetnika Pola Iribea (Paul Iribe) na ilustrovanju albuma svoje modne kolekcije. Jukstapozicijom motiva poput fovističkih boja i japanskih grafika, Iribe je albumom Haljine Pola Poarea(Les robes de Paul Poiret) postavio temelje ar deko modne ilustracije, a sam Poare je „ostvario neprevaziđen doprinos u modernizaciji modne industrije kroz svoje inovacije ne samo u procesu, već i promociji dizajna“[3]. Tri godine kasnije, Poare je ovu praksu ponovio sa ilustratorom Žoržom Lepapom (Georges Lepape), koji je u Iribeovu estetiku uneo Modiljanijeve i Brankuzijeve izdužene figure. Kreiranjem modnih kolekcija, a potom emitovanjem njihovih reprezentacija u vidu ilustracije, paralelno je stvoren „novi izgled“, baziran na dva naizgled suprotna fenomena koja su obeležila modu ar dekoa: dami i Garçonne (garson) dečačkom izgledu. Milena je korespondirala sa oba fenomena – ličnom estetikom priklonila se umerenom garson stilu, a senzibilitetom svojih ilustracija reprezentaciji dame.

Interesantno je da svoje uobličenje garson izgled doživljava u godini Mileninog dolaska u Beograd, objavljivanjem istoimenog romana Viktora Margerita (Victor Margueritte), koji je predstavio novo, subverzivno viđenje žene bazirano na podjednako novoj društvenoj stvarnosti (ili želje da se istoj pripada) žena koje su se ovom stilu priklanjale. Monik Lerbje (Monique Lerbier), junakinja Margeritovog romana je žena koju su, metaforički rečeno, Poare i kreatorka Madlena Vione (Madeleine Vionett) oslobodili korseta i hiperbolične „peščanik“ siluete, a time i normi tradicionalno shvaćenih rodnih uloga uslovljenih patrijahalnim uređenjem. Inicirajući revoluciju u dizajnu (koji više nije bio baziran na veštini šivenja, već drapiranja) pomenuti kreatori su spustili struk ispod kukova i drapiranjem postigli prividno smanjenje grudi, dok su kao komplementarni aspekt novog izgleda žene podšišale kosu u bubikopf stilu i pri odevanju pozajmile muške odevne predmete kao takve.

Milenine modne ilustracije koje nastaju u Beogradu karakteriše jednostavnost u izrazu, minimalan kolorit, umereni geometrizam, i akcentovanje linija. Za razliku od minhenskih ilustracija na kojima se akcentuje lice modela, te detalji i aksesoari koji mu gravitiraju, Milena rešenjima na ilustracijama iz 1924. naglašava same modne kreacije i detalje na njima. Ženska figura sa ovih ilustracija nije visoko stilizovana, ona miri kubistički geometrizam i oštru linearnost ar dekoa u skladu sa ležernošću garson stila. Pozicionirajući na različite načine ruke i noge figura i „oblačeći“ ih u različite kreacije, možemo zaključiti koji model je namenjen večernjoj šetnji, koji plesu u džez klubu, a koji pourlesport, bez obzira na nedostatak bilo kakve pozadine. Upravo takav nedostatak pozadine koja bi nas usmerila ka nekom narativu potvrđuje činjenicu da Milena ovim ilustracijama insistira na samom modelu. Ovakvim postupkom Milena se približava senzibilitetu modnog kreatora koji u naletu kreativnosti a sa temeljnim znanjem o kroju, materijalu, funkcionalnosti i praktičnosti dizajna hitro skicira modele za svoju novu kolekciju. Tako se ove ilustracije mogu tumačiti čak i kao kreatorske skice.

Posmatrajući Milenine ilustracije iz Beograda zanimljivo je uočiti koliko duboko seže interesovanje mlade umetnice za modu, ali i modnost koja nije nužno ograničena samo na odevnu produkciju. Na seriji ilustracija koje prikazuju isključivo žensku glavu Milena se javlja kao hroničar – stilista, svedočeći o aktuelnim frizurama i kozmetičkim trendovima kao komplementarnim faktorima objave novog vizuelnog, ali i društvenog identiteta žene. Iskorak ka egzotičnom svojstven ar dekou prisutan je na našminkanim licima dama koja podražavaju estetiku japanskih grafika: beli puder, rumenilo na obrazima, tanko iscrtane obrve i usne našminkane u obliku srca intenzivnim crvenim karminom.. Kada je reč o stilizovanju kose, frizure poput dečačkog boba, ukovrdžanog boba, holandskog reza (dutch cut) i Marsel talasa (Marcel wave) koje se na ilustraciji iz američkog časopisa TheAmericanHairdresser iz 1924. javljaju kao najaktuelnije, prisutne su i na Mileninim ilustracijama iz iste godine. Milena čak predstavlja i čuveni itonski rez (Eton cut), najkraću i najsmeliju, a može se reći i najmuževniju od svih bob frizura, koju će ponoviti 1928. na akvarelu Džozefine Bejker, koja je ovaj stil i popularizovala.

Ovi mise en abyme narativi kao što su stilizovanje kose ili šminka javljaju se kao referentni simboli jednog većeg narativa odnosno novog izgleda, koji je znatno evoluirao od Iribeovih i Lepapovih angažmana za Poarea, a svoj vizuelni identitet učvrstio apropriranjem aktuelne produkcije celokupne onovremene vizuelne kulture. Aspekti vizuelne kulture druge i treće decenije 20. veka koji su kodirani u jezik mode ar dekoa su: „linearnost i apstraktnost egipatske umetnosti, oštrina afričkih skulptura koja je inspirisala moderne majstore poput Pikasa i Modiljanija, srebrni metalik odsjaj idolizovanih mašina, i kombinacija minimalističke filmske crno-bele palete sa bojama Fovizma i Ruskog Baleta.“[4] Sa umetničkim fenomenima koje je moda sve rapidnije usvajala Milena je svakako mogla da se upozna na svojim putovanjima sa majkom po Italiji i Francuskoj koja su prethodila njenom školovanju u Beogradu, u izvesnoj meri na nastavi na Kraljevskoj umetničkoj školi na predavanjima Dragoslava Stojanovića, moguće i kroz kostimografsku delatnost Dušana Jankovića povodom bala umetnika 1002. noć održanog 1923. godine u hotelu Kasina u Beogradu, i najvažnije, kroz izloženost visokoj modi koju su konzumirale kraljica Marija i princeza Olga (Milena je zahvaljujući rodbinskoj vezi sa Karađorđevićima živela na Dvoru) i putem modnih časopisa kao novih vesnika mode koji su jezik vizuelne umetnosti transponovali u jezik mode, i time doprineli demokratizaciji mode, te njenoj diseminaciji.

Milenine modne ilustracije koje nastaju u Beogradu svedoče o afirmaciji ar dekoa izvan do sada dominantnih tumačenja arhitekture i pojedinih praksi primenjene umetnosti (nameštaj, keramika, metal, dizajn Dušana Jankovića) kao jedinih nosilaca poetike ar dekoa u nacionalnoj umetnosti. Kao takve, one korespondiraju sa svetskim tekovinama ar dekoa i ludih dvadesetih, pokazujući da u tom momentu, nismo zaistajali za svetom, već išli korak u korak sa njim.

(Odlomak iz knjige "Jedna studija o visokoj modi i visokoj umetnosti", Galerijia Milene Pavlović Barilli, Požarevac, 2017.)

Stefan Žarić,

istoričar umetnosti i mode

Artis Center

© Artis Center 2020

[1] V. Žmegač, “Art Deko u povijesnom kontekstu“, Art Deko i umjetnost u Hrvatskoj između dva rata, Muzej za umjetnost i obrt, Zagreb, 2011, 16.

[2] C. McDowell, “Drawing Fashion”, Drawing Fashion: A Century of Fashion Illustration, Prestel / Design Museum of London, 2010, 12.

[3] C. Breward, Fashion, Oxford University Press, 2003. 37.

[4] R. Torre, 20^th Century Fashion Illustration: The Feminine Ideal, Dover Publications, New York, 2011, 50.